Ongehoord is een serie over muziek beleven met gehoorproblemen. Van voelen, maken tot componeren, zelfs bij complete doofheid. Deel 1.

De vernietigende streling van muziek

Deaf, dumb and blind boy
He’s in a quiet vibration land
Strange as it seems, his musical dreams
Ain’t quite so bad
– The Who –

Laat muziek de oren strelen, vermijd problemen. De muziek(industrie) kent een fors verhoogd risico op gehoorschade. Toch biedt zelfs complete doofheid mogelijkheden tot musiceren.

Rob Velthuis

Ik doof, dan mijn fans ook. Zo luidde de scherts van Steve Earle bij het uitkomen van het in mono opgenomen album Ghosts of West Virginia. De Amerikaan is door zijn vaak snoeiharde livemuziek doof aan een oor, waardoor hij de ruimtelijkheid van de twee stereokanalen niet meer kan horen.

In My Generation zingt Roger Daltrey in 1965 I hope I die before I get old. Wrang genoeg bleek die legendarische regel voor de helft van zijn bandleden van voorspellende waarde. Drummer Keith Moon overleed in 1978; bassist John Entwistle in 2002. En ook Daltrey en gitarist Pete Townshend kwamen niet ongeschonden uit het muzikale geweld dat zij ontketenden, onder meer met hun meesterwerk Tommy, over een doofstom en blind flipperkast fenomeen.

Beiden zijn gedeeltelijk doof, hetgeen hen grote beperkingen oplegt in hun werk. Townshend, die zijn gehoorschade vooral wijt aan het gebruik van koptelefoons, kreeg eind jaren 70 het advies van zijn arts om te leren liplezen. Zo erg werd het niet. Maar de schrijver/componist moet in de studio pauzes van 36 uur nemen om zijn rinkelende oren tijd voor herstel te gunnen. Live speelde hij de afgelopen jaren bij voorkeur op veilige afstand van de achter een doorzichtig scherm opgestelde drums. Als hij al niet vanwege een te hoog geluidsniveau het toneel moest verlaten. Zoals in 2010 toen diverse concerten werden geannuleerd.

Rock-‘n-roll leven

Dood en doof gaan hand in hand onder artiesten die vanaf eind jaren 50 verantwoordelijk waren voor de muzikale revolutie die de roep om vrijheid begeleidde. Het even vrije als wilde rock-‘n-roll leven met drank en drugs eiste de zware tol van jong weggenomen talentvolle levens. In combinatie met harde muziek, diabetes, hoge bloeddruk, roken en medicijnen waren die genotsmiddelen ook verantwoordelijk voor grootschalige gehoorschade.

Eigenlijk iedereen uit die periode kampt wel met klachten, van een lichte vorm van oorsuizen tot stokdoofheid. Maar zelfs dat laatste hoeft geen belemmering te zijn om door te gaan met componeren en spelen. Wie, hoe en waarom? Lees dat in de andere verhalen in deze rubriek Ongehoord.

Bekende voorbeelden van -meest nog actieve- artiesten met gehoorschade zijn Neil Young, Eric Clapton, Jeff Beck, Ozzy Osborne, Phil Collins, Bono, Sting, Brian Johnson (AC/DC), Lars Ulrich (Metallica), Ted Nugent, Alex van Halen, Liam en Noel Gallagher (Oasis), Paul Stanley (Kiss), de hip-hopper Sean Forbes en de Nederlandse rapper Sor (voor zijn klachten Ros genaamd).

Beethoven

Doofheid is in de muziek altijd een probleem geweest, bijvoorbeeld onder de grote klassieke componisten. Op deze site komt het uitgesproken voorbeeld Ludwig van Beethoven uitgebreid aan bod. Hoe groeide de Duitser uitgerekend in de periode dat hij stokdoof was uit tot een van ’s werelds grootste componisten?

Drie Amerikaanse studenten aan de Amerikaanse Galludet University, een school voor doven en slechthorenden, brachten een antwoord op die vraag in de praktijk: liefde voor muziek. Ofschoon Bob Hiltermann (drums), Ed Chevy (basgitaar) en Steve Longo (gitaar) doof waren, was hun behoefte om rock-‘n-roll te spelen sterker. Met Beethoven’s Nightmare richtten zij in 1971 de eerste ‘dove rockband’ op. Hun muziek is geïnspireerd op de toentertijd populaire hardrock. Onderscheidend is het gebruik van gebarentaal op het podium.

Op robsboots.nl schreef ik al eerder verhalen over Sam Baker en Brian Wilson. De oorzaak van hun doofheid lag buiten de muziek. Baker kwam meer dood dan levend uit een terroristische bomaanslag. Brian Wilson kreeg in zijn jeugd op straat een klap met een loden pijp van een boze buurman. Of, zoals een andere lezing wil, een oplawaai van zijn gewelddadige vader.

Baker kwam door de muziek zijn medicijnen-, drank- en drugverslaving te boven en wil als muzikant hoop voor anderen prediken. Brian Wilson maakte ondanks zijn wereld in mono briljante vernieuwende muziek, rijk aan originele arrangementen en klanken. Hun levensverhalen vormden de inspiratie voor deze serie Ongehoord.

Tuitende oren

Iedereen die popconcerten bezoekt keert wel eens met tuitende oren huiswaarts. Mij overkwam dat in 2004 in erge mate nadat Jan Akkerman op een parkeerplaats bij mij om de hoek met hoog volume had staan spelen. Wekenlang had ik last van verdoofde en tuitende oren. Sindsdien neem ik oordoppen mee naar concerten.

Onderzoeken wijzen uit dat mensen die in de muziekindustrie werken een twee- tot viermaal zo hoog risico lopen op gehoorschade dan mensen met een kantoorbaan. Dit geldt ook voor mensen die zonder oorbeschermers in de landbouw of constructie werken. Van de beroepsmusici lopen popmuzikanten (63.5%) het hoogste risico; in de klassieke muziek is dat 33.8%. Het verschil heeft alles te maken met volume. Violisten hebben de hoogste kans op (asymmetrische) gehoorschade omdat zij hun instrument vlak bij hun oor gebruiken en veel hoge tonen produceren.

De combinatie van geluidsniveau, duur, herhaling en hoge frequenties is cruciaal bij gehoorschade. Zeker als avond na avond podia worden betreden voor harde rockconcerten. Dr Samuel Couth van de universiteit in Manchester analyseerde voor zijn onderzoek Trends in Hearing in 2019 23 000 mensen van de UK Biobank, een online database met gegevens over levensstijl en medische zaken van een half miljoen Britten. Hij beveelt mensen in de muziekindustrie dringend aan om gehoorbescherming te dragen als het geluidsniveau de 85 decibel te boven gaan.

Elke verhoging met 10 decibel betekent een versterking met een factor 10. 60 dB is het niveau van een normale conversatie; 100 dB van een kettingzaag, 120 dB dat van een luid rockconcert en 140 dB van een laag overvliegende straaljager. 85 dB staat grofweg gelijk aan een passerende vrachtwagen.

Convenant

De meeste moderne muziekspelers staan afgesteld op een maximaal volume van 100 dB. Bij 85 dB komt een waarschuwing in beeld. Toch wordt gevreesd dat steeds meer mensen gehoorschade oplopen door te lang met oordoppen in naar harde muziek luisteren. Een constant niveau van 100 dB kan na twee uur schade veroorzaken. In Nederland is door het ministerie van VWS in een convenant het maximale geluidsniveau voor evenementen vastgelegd op gemiddeld 103 dB over 15 minuten. Dat is dus inclusief (veel) hogere geluidspieken.

Volgens Couth ligt de muziekindustrie op het gebied van gehoorbescherming mijlenver achter op die van constructiewerk. Slechts zes procent van de muzikanten gebruikt consequent gehoorbeschermers, terwijl het risico groot is. Langdurige blootstelling aan lawaai beschadigt de fijne haarcellen in het slakkenhuis van het oor en de synapsen (verbinding tussen de haarcellen en de gehoorzenuw) onomkeerbaar. Niet alleen neemt het geluidsniveau af, ook wordt het moeilijker om tonen en geluiden van elkaar te onderscheiden. De meest voorkomende klacht bij muzikanten is tinnitus, een constante piep of suizen in het oor.

Vloermonitor

Dr. Carol Rousseau, audioloog in Fremont, noemt uitgerekend het hulpmiddel dat muzikanten hun eigen muziek beter laat horen op het podium de grote boosdoener: de vloermonitor. “Elke muzikant strijdt om de eigen monitor over die van zijn bandleden te kunnen horen.”

Gitarist en zanger Ted Nugent verklaarde in USA Today dat zijn linkeroor er slechts voor esthetische doeleinden bij hangt. “Het balanceert mijn hoofd zodat ik niet omval. Ik heb meer dan 5000 concerten gespeeld en mezelf met mijn hartstocht onderworpen aan een enorme geluidskastijding. Mijn linkeroor is kapotgeslagen … Sinds 1965 draag ik een plug in mijn rechteroor. Ik ben een levend wetenschappelijk experiment, omdat ik goed uit mijn rechteroor kan horen ook al speel ik waanzinnig harde geluidseffecten door feedback te creëren. Ik moet daarvoor recht voor de spreker staan, dus leef ik in het oog van de storm.”

Oortelefoon

Alex van Halen verloor 60% van zijn gehoor in zijn linkeroor en 30% in zijn rechteroor. In 1995 vroeg hij zijn geluidsman Jerry Harvey om een oplossing voor het gebruik van vloermonitors. Harvey ontwierp een op maat gemaakte oortelefoon die draadloos is verbonden met het mengpaneel van de monitor. Daarmee kan Van Halen wat hij speelt niet alleen duidelijker horen, maar ook op een lager volume.

“Waren deze dingen er al in het begin maar geweest, want je wordt niet meer duizelig of dronken van de herrie”, aldus Van Halen in september in Inc. Als Ultimate Ears (overgenomen door Logitech) werd dit baanbrekende en niet meer weg te denken hulpmiddel op de markt gebracht. Ze staan bekend als in-ear monitors (IEM) en worden tegenwoordig door verschillende fabrikanten in diverse varianten op de markt gebracht.

Daarom verbaast Couth zich erover dat ze zo weinig worden gebruikt. “Een deel van ons werk is te begrijpen waarom zo weinig musici gehoorbeschermers gebruiken, en verschillende manieren te verzinnen om ze aan te moedigen hun gedrag te veranderen. Ze zouden consequent de oordoppen moeten dragen die speciaal zijn ontworpen om muziek te beluisteren, waarbij de kwaliteit hoog blijft terwijl het risico op schade klein is.”

Bronnen:
Livescience
Ultimateclassicrock.com 
Manchester.ac.uk
Sciencedaily
HOorzaken
HOorzaken 2