Townes Van Zandt vliegt ten koste van alles

Townes Van Zandt werkte aan zijn eigen tragedie. Dat was zijn fulltime bezigheid.
– Kevin Eggers –

De zelfkant van de samenleving verwoorden is die zelfkant ondergaan. Daarom was leven voor Townes Van Zandt vliegen, met zijn treurige aftakeling als hoogste prijs. Pas na zijn vroege dood, een kwart eeuw geleden, kwam er bredere erkenning voor zijn emotionele poëzie. Precies zoals hij zich gewenst had.

To live is to fly
Low and high,
So shake the dust off of your wings
And the sleep out of your eyes

Rob Velthuis

Niet iedere fan was bestand tegen de treurnis die Townes Van Zandt bezong. Het verzoek tijdens een van zijn concerten was legitiem: ‘Townes, kan je ook een vrolijk lied spelen?’. De provocateur in hem antwoordde: “Man, dit zijn de vrolijke liedjes. Je wilt de treurige niet horen.”

Een van de eerste parels die de troubadour in de jaren zestig schreef was Waitin’ Around to Die. Een triest lied over door codeïne gedempte eenzaamheid. Hij speelde het als primeur voor zijn eerste, kersverse echtgenote Fran Lohr, die een liefdeslied verwachtte. Ze was geschokt door de gitzwarte beelden die hij opriep. Zoals in de jaren die volgden de geschoktheid door zijn levenswijze eerder regel dan uitzondering werd.

Sometimes I don’t know where
This dirty road is taking me
Sometimes I can’t even see the reason why
I guess I keep a-gamblin’
Lots of booze and lots of ramblin’
It’s easier than just waitin’ around to die

Lohr koesterde de illusie van een hecht gezin met manlief en zoon JT (John). John Townes Van Zandt was een aanvankelijk voorbeeldige telg uit een rijke Texaanse oliefamilie. Hij werd geboren op 7 maart 1944 in Forth Worth, Texas, en was voorbestemd om advocaat te worden, of iets hoogs in het leger. Maar al voor hij de gitaar en vooral de zelfvernietigende blues van Lightnin’ Hopkins ontdekte, waren er storingen in wat later een gespleten persoonlijkheid bleek.

Egocentrisch

Ook niet iedere recensent was bestand tegen de wijze waarop Van Zandt zijn talenten aanwendde. ‘Als er ooit een nare, egocentrische, zelfingenomen, vernielzuchtige, zijn talenten vergooiende junk in de Amerikaanse muziek heeft rondgelopen, dan was het wel Townes Van Zandt’, stond er in 2005 naar aanleiding van de biografische film Be There to Love Me in de Volkskrant. ‘Weinig mensen kregen bij hun geboorte zoveel talent mee om liedjes te schrijven en te vertolken. Niemand sprong er zo verkwistend mee om’.

Tja, dat is ook een zienswijze, mogelijk voortgekomen uit een door dronkenschap mislukt interview na een mislukt concert enkele weken voor Van Zandt’s dood. Ik heb vrijwel alle opnames van die laatste (Europese) tournee in november en december 1996 beluisterd. Het was als een kroniek van een aangekondigde dood, zo onthutsend waren die optredens van de door alcohol benevelde Van Zandt.

Maar dan nog. In de recensie geen woord over zijn in de film wel belichte andere kant, de reeks prachtige liedjes die de zelfdestructie opleverde. Die troost gaven aan fans die zelf de pijn die in zijn teksten doorklonken hadden ervaren. Meesterwerkjes als Pancho and Lefty en If I Needed You, die vooral door vertolkingen van Emmylou Harris, Willie Nelson en Merle Haggard bekend zijn geworden.

Geen woord ook over de lof die hem werd en steeds meer wordt toegezongen vanuit de artiestenwereld, over de talloze hommages op podia en platen. Door velen wordt hij als een van de grote songwriters van Amerika gezien. Met als meest stellige Steve Earle: “Townes Van Zandt is de beste liedschrijver in de hele wereld en ik zal met mijn cowboylaarzen aan op Bob Dylan’s koffietafel gaan staan en dat zeggen.”

Gespleten persoonlijkheid

Dat contrast in meningen is typerend voor de gespleten persoonlijkheid van Townes Van Zandt. Hij was mateloos met de inname van drank en drugs, gokte op alles wat in zijn bizarre geest opkwam en gaf tot verbijstering van zijn vrouwen zijn gages voor optredens vaak meteen weg aan drankzuchtige daklozen, of gaf zijn publiek ruimhartig rondjes vanaf het podium.

We all got holes to fill
Them holes are all that’s real
Some fall on you like a storm,
Sometimes you dig your own

In 1995 vertrouwde Townes Van Zandt journalist Bill Flanagan toe: “Materiële zaken interesseren me niets. Ik wil mijn gitaar een noot correct laten klinken en tegelijkertijd met mijn stem de juiste betekenis voor dat moment vinden. En als je die noot raakt, dan gaat die de wereld rond -dit is geen opschepperij maar het is hoopvol, een soort gebed- en maakt misschien contact met iemand in Engeland of Ierland of Ethiopië om op de een of andere manier een fractie van verschil te maken. En het houdt me van de straat.”

Van Zandt kon het ene moment de luchthartige, charismatische gentlemen zijn waarvoor vrouwen met bosjes vielen en in wie mannen een voorbeeld zagen. Om het volgende moment (vooral voor vrienden en geliefden) een wrede manipulerende klootzak te zijn. En altijd was er de spijt als de bedwelmende roes verdwenen was.

Won’t say I love you, babe,
Won’t say I need you, babe,
But I’m gonna get you babe
And I will not do you wrong

In zijn studententijd was hij een knap uitziende jongen. Hoogst intelligente bovendien, volgens Fran was “zijn IQ zo hoog dat het niet kon worden getest – ver boven de 140”. Hij blonk uit in honkbal en worstelen, maar overschreed ook al grenzen. Hij deed niet anders meer toen hij de 50 nog niet had bereikt en er uitzag als een oude afgeleefde man.

Hank Williams

Townes Van Zandt overleed in 1997 op Nieuwjaarsdag, dezelfde dag als zijn grote voorbeeld Hank Williams in 1953. 52 is hij geworden. Misschien niet eens toevallig hetzelfde totaal als het spel kaarten dat hem soms dwong zich letterlijk uit te kleden. Al 30 jaar had hij zijn vroege dood voorspeld. Die zou zijn als die van zijn geliefde vader, ook als 52-jarige aan een hartaanval. Al was bij de afgetakelde Townes Van Zandt voor dat uitgeputte hart de combinatie van een delirium en een heupoperatie de druppel.

Townes Van Zandt verloor zijn vader op zijn 22^ste. Het zal een van de invloeden zijn die de afwijkende levensfilosofie van Townes Van Zandt verklaren. Zijn vader gaf hem zijn gitaar en spoorde hem aan zelf zijn liedjes te schrijven. Het gemis was groot, mogelijk onoverkomelijk. Zijn voorkeur om liefst alleen met zijn gitaar en een rugtas vol platen de wereld over te zwerven, komt mogelijk voort uit zijn door vele verhuizingen ontwortelde jeugd.

Eenzaamheid

Lange periodes trok hij zich met zijn tweede vrouw Cindy Morgan en hond nabij Nashville voor de buitenwereld terug, wonend in een niet geïsoleerde houten hut zonder stromend water. Daar omringde hij zich ‘voor het avontuur’ liefst met gelijkgestemde vreemde types. Of hij reed met zijn paard Amigo de bergen van Colorado in om dagenlang eenzaam in de natuur inspiratie tot schrijven op te doen. Om terug in de bewoonde wereld zijn andere kant te ontmoeten, als een krankzinnige zuipend en gokkend.

Living’s mostly wasting time
And I’ll waste my share of mine

Je kunt pas oordelen als je het zelf hebt ervaren. Townes Van Zandt vereenzelvigde zich met antihelden zoals ze door James Dean en Marlon Brandon in films uit de jaren 50 werden gespeeld. Zoals hij ze las in het werk van Jack Kerouac, Allan Ginsburg en William Bourroughs. Hij besloot letterlijk just another guy on the lost highway te worden zoals die werd bezongen door Hank Williams.

Zijn redenatie: als witte, gestudeerde, bevoorrechte man heb ik geen enkel krediet voor wat ik wil, het leven van binnenuit beschrijven in al zijn treurigheid. Tijdens een interview voor de Nederlandse televisie in 1992 zei hij: “Ik heb een paar liedjes die niet treurig zijn. Dat zijn de liedjes vol wanhoop. Vind je niet dat het leven verdrietig is? Door die treurnis te herkennen kun je het opzij zetten en van de vrolijke kant van het leven genieten. Blues is vrolijke muziek.” Om daaraan toe te voegen: “Ik ben behoorlijk gelukkig. Ik zit gewoon een beetje te wachten tot de bijl valt.”

Bizar experiment

Om te voelen hoe het is om de controle over jezelf te verliezen, onderwierp hij zich als student aan een bizar experiment: hij ging op de vierde verdieping ruggelings over een balkonregeling hangen net zolang tot hij zijn evenwicht verloor en viel. Vervolgens stond hij op en zette de drankfles, veilig in zijn hand meegevlogen, weer aan zijn mond.

Dat was voor zijn gealarmeerde ouders aanleiding hem naar een psychiatrische kliniek te brengen. Daar werd manische depressiviteit met schizofrene neigingen gediagnosticeerd. Drie maanden lang werd de student  onderworpen aan insuline- en elektroshocktherapie. Gedesoriënteerd kwam hij uit de behandeling. Een deel van zijn geheugen was gewist, zijn moeder en toekomstige vrouw Fran herkende hij aanvankelijk niet.

Vanwege de diagnose ‘ontoerekeningsvatbaar’ werd Van Zandt vervolgens op een sollicitatie bij de luchtmacht afgewezen. Aanvankelijk was dat een schok voor hem, later ging Van Zandt erin geloven en zich ernaar te gedragen.

Mysterie

Tot zijn elfde was Townes Van Zandt, die zijn vrouw een jaar na de geboorte van hun zoon had verlaten, voor JT een mysterie. Hij kende hem van platenhoezen en dacht dat zijn vader een soort Elvis was. Toen hij hem als tiener in een vakantie bezocht had hij met het openlijke drank- en drugsmisbruik het uitgesproken voorbeeld hoe niet te leven.

Het mysterie werd tegen het eind van Townes’ leven  alleen maar groter vanwege diens hallucinaties en het geloof in geesten. “Hij sprak altijd van een witte engel die haar vleugels om hem heen sloeg waardoor hij OK was tijdens tournees”, aldus JT. “Hij sprak van zijn redder.“”

“Als er geen circus aan de gang was, was hij snel verveeld”, zei zijn derde vrouw Jeanene Munsell. “Hij hield er van mensen zo geagiteerd te krijgen, dat hun ogen uit hun hoofd bolden. Hij had een geweldige vaardigheid in het creëren van chaos om erom te lachen.”

Kevin Eggers, producer van zijn eerste albums: “Hij werkte aan zijn eigen tragedie. Dat was zijn fulltime bezigheid. Er waren veel grappige verhalen, maar die kwamen vaak voort uit zijn eigen wanhoop.”

Ain’t much I ain’t tried
Fast living, slow suicide
My friends, they all agree
Ain’t many a fool like me
(Still Lookin’ For You)

Wanhoop in een leven dat nog zo jong was, maar al overspoeld met ellende. Zoals begin 1971 tijdens de opnames van de plaat High Low and in Between met wat hij zelf een van zijn best geschreven nummers vond, To Live is to Fly.

Brute moord

Townes Van Zandt was zijn plectrums vergeten waarop zijn negentienjarige vriendin Leslie Jo Richards ze voor hem ging halen. Ze werd als liftende hippie door een aantal mannen opgepikt en met vijftien steekwonden voor dood in een sloot achtergelaten. Ze stierf toen ze kruipend een nabijgelegen woning bereikte. Na die brute moord werd ze door Van Zandt vereeuwigd in Two Girls:

I got two girls
Ones in heaven and ones below
Oh, one I love with all my heart
And one I do not know

Eén couplet van Two Girls sluit naadloos aan bij zijn levensmotto To Live is to Fly, en vormt daarmee de metafoor voor zijn razendsnelle afglijden in tragiek:

The swimmin’ hole was full of rum
I tried to find out why
Well, all I learned was this my friend
You got to swim before you fly

John Prine zegt in de biografie To Live is to Fly van John Kruth: “Hij schreef liedjes die vanuit de hemel werden gezonden . . . en de hel. Hij was altijd nieuwsgierig genoeg om achter het gordijn te kijken. En hij betaalde er een hoge prijs voor.”

In 1973 verschijnt zijn zesde studioalbum met zijn magnus opus Pancho en Lefty. De titel van de plaat vormt een provocerende verwijzing naar zijn destructieve levensstijl: The Late Great Townes Van Zandt. Met de voorzijde van de hoes opgemaakt als  rouwkaart. Op de achterkant een foto van de waanzinnig kijkende artiest met een opgestoken fuck you-middelvinger.

De wrange waarheid is dat Van Zandt een jaar eerder na een overdosis heroïne in een appartement werd gevonden. Bij aankomst in het Ben Taub Hospital in Houston werd hij klinisch dood verklaard. Vervolgens werd, alsof het scenario door hemzelf was geschreven, een voortand uitgeslagen, slangen ingebracht en zijn leven teruggehaald.

I will be gone
But it won’t be long
I will be a’bringin’ back the melodies
And rhythm that I find

Beroemd zei hij pas te willen worden na zijn dood. Zijn wil geschiedde, wel bezorgden royalties hem een behoorlijk inkomen. Hij werd in 1993 door JT naar het televisietoestel geroepen waar Willie Nelson en Bob Dylan samen Pancho en Lefty live vertolkten. “Het zal tijd worden”, was zijn reactie. “Ik heb al genoeg nummers van hen gedaan”. Hetzelfde jaar kreeg hij 40.000 mensen bij Farm Aid muisstil met zijn eigen vertolking.

Grammy nominatie

Townes Van Zandt had toen net een periode achter de rug waarin hij niet of nauwelijks dronk. Hij kickte een aantal malen af, waarbij hij werd vastgebonden aan zijn bed, zelfs een keer aan een boom, waarna hij zijn oude levensritme onverstoorbaar weer oppakte. Op weg naar het einde, om die vervloekte bekendheid voor te blijven. Dat lukte ruim. Pas in 2002 was er een Grammy nominatie . . . voor Poet: A Tribute to Townes Van Zandt van diverse artiesten.

Er waren voldoende redenen waarom Townes Van Zandt bij leven een obscure legende was. Hij was geen artiest geschikt voor grote hallen en stadions. Hij was de man die op de veranda familie en vrienden tot tranen toe kon beroeren met slechts zijn gitaar en met gesloten ogen gezongen teksten. Zie het fragment uit de cultfilm Heartworn Highways onderaan dit verhaal, waar tranen over de wangen van zijn buurman Uncle Seymour rollen bij de vertolking van Waitin’ Around To Die.

Meesterwerk

Dan waren er de producers die hart en ziel van zijn poëzie verborgen onder een dikke laag plamuur van overbodige arrangementen. Het leek hem niet te interesseren. Hij was ook niet te managen, tegen elk advies ging hij in. Wie de ware, intieme Townes Van Zandt wil horen moet naar zijn meesterwerk Live at the Old Quater. Een dubbelaar in juli 1973, opgenomen met een viersporen bandrecorder in een kleine, met honderd bezoekers stampvolle zaal in Houston, die pas vier jaar later werd uitgebracht.

Zijn obscure platenmaatschappijen hadden niet de middelen om zijn muziek onder de aandacht van een groot publiek te brengen. Zijn platen waren moeilijk  verkrijgbaar en het grootste deel van zijn bescheiden aanhang was Europeaan of collega-muzikant. Een doorbraak had geforceerd kunnen worden met het ‘kale’ The Nashville Sessions, maar die opnames van 1973 werden door het faillissement van Poppy Records pas in 1993 uitgebracht.

Days, up and down they come
Like rain on a congadrum
Forget most, remember some
But don’t turn none away

Townes Van Zandt hield zijn muziek liefst zo simpel mogelijk en relativeerde zijn talent. Net als Bob Dylan zei hij dat hij opschreef wat in hem neerdaalde. “Ik vang liedjes als vliegen”. Pancho and Lefty had volgens hem door iedereen geschreven kunnen worden die op dezelfde stoel was gaan zitten.

Zuiplappen

Tijdens concerten vertelde hij vaak over de totstandkoming van het succesnummer, en relativeerde zichzelf daarbij tot op het bot. Het nummer kwam voort uit verveling in een hotel ver buiten Dallas. In die stad stond hij voor een reeks concerten geboekt tegelijkertijd met de aanwezigheid van predikant Billy Graham en Guru Maharaj Ji. “Billy Graham trok zo’n 500.000 christenen uit alle delen van de wereld en de Guru had ongeveer 250.000 jonge goeroes. En ik had, weet je, zeven zuiplappen uit de binnenstad.”

Hij zong over de ontwortelden en de Amerikaanse desillusie. Of hij vertelde er, om de zwaarmoedigheid van het optreden even te doorbreken, een mop over. Mensen aan de zelfkant die in zijn vaak surrealistische schetsen vol compassie in hun waarde werden gelaten, zelfs iets moois kregen. Zoals de hoer in het ontroerende Tecumsey Valley:

Her ways were free
It seemed to me
That sunshine walked beside her

Ook waren er talloze autobiografische verwijzingen, die niets van zijn eigen ellende verhulden en dropen van zelfspot. Over zijn shockbehandeling (The Sanitarium blues), de gehate broederschap op de universiteit (Fraternity Blues), zijn longontsteking (het huiveringwekkende Lungs), zijn verslaving aan drugs en drank en natuurlijk over gokken in het onnavolgbare Mr. Mudd & Mr. Gold.

Everything is not enough
And nothin’ is to much to bear
Where you been is good and gone
All you keep is the getting there

De Amerikaanse componist David Amran noemde hem de Texaanse Dostojevski. Zelf stelde hij: “Ik wil graag een aantal liedjes schrijven die zo goed zijn dat niemand ze begrijpt, inclusief mijzelf.”

I’ll miss the system here
The bottom’s low
And the treble’s clear
But it don’t pay to think to much
On things you leave behind

Zijn wereld was een theater van absurditeit. Zoals Jeroen Bosch die schilderde zo vatte hij die in woorden. Waar vliegt Townes Van Zandt nu om die wereld te overzien? “Ik stel me voor dat er een hemel, een hel, een vagevuur en de blues is. Ik ben altijd in de blues geweest om naar de hel te reiken.”

Won’t say I love you, babe
Won’t say I need you, babe,
But I’m gonna get you babe
And I will not do you wrong

Living’s mostly wasting time
And I’ll waste my share of mineBut it never feels to good,
So let’s don’t take to long

You’re soft as glass
And I’m a gentle man;
We got the sky to talk about
And the earth to lie upon

Days, up and down they come
Like rain on a congadrum
Forget most, remember some
But don’t turn none away

Everything is not enough
And nothin’ is to much to bear
Where you been is good and gone
All you keep is the getting there

To live is to fly
Low and high,
So shake the dust off of your wings
And the sleep out of your eyes

Goodbye to all my friends
It’s time to go again
Think of all the poetry
And the pickin’ down the line

I’ll miss the system here
The bottom’s low
And the treble’s clear
But it don’t pay to think to much
On things you leave behind

I will be gone
But it won’t be long
I will be a’bringin’ back the melodies
And rhythm that I find

We all got holes to fill
Them holes are all that’s real
Some fall on you like a storm,
Sometimes you dig your own

The choice is yours to make,
Time is yours to take;
Some sail upon/dive into the sea,
Some toil upon the stone

To live is to fly
Low and high,
So shake the dust off of your wings
And the sleep out of your eyes;

Shake the dust off of your wings
And the tears out of your eyes