Pelé, Beethoven van het voetbal

Pelé kent geen twijfel: hij was uitverkoren als ‘s werelds beste voetballer. De Braziliaan werd de eerste mondiale sportster en voetbalmiljonair en is de enige speler met drie wereldtitels. Zijn merknaam benaderde die van Coca-Cola.

Rob Velthuis

Nog voor het talent van de zeventienjarige tijdens het WK van 1958 in Zweden aan de wereld werd geopenbaard, had de Braziliaanse auteur Nelson Rodriguez hem tot O Rei uitgeroepen, De Koning. Pelé was amper volgroeid, maar dartelend als een kind verhief hij zich in Europa boven de groten van zijn tijd.

Twaalf jaar later zou hij in Mexico, nog altijd met die ongebroken speelsheid en eeuwige lach, de status van beste -of in elk geval succesvolste- voetballer aller tijden bevestigen. Met de derde wereldtitel bracht hij de smaakvolle Jules Rimet wisseltrofee definitief in handen van Brazilië. Het gouden kleinood werd in 1983 gestolen en nooit meer teruggevonden.

De triomf van Mexico ’70 kwam tot stand met volgens velen het sierlijkste voetbal ooit gespeeld. Met Pelé op de toppen van zijn kunnen. Niet als de grote leider, die is hij nooit geweest, maar zelf doel treffend en met onovertroffen spelinzicht zijn teamgenoten laten scoren. En grossierend in noviteiten, zoals zijn bijna-doelpunt met een lob vanaf eigen helft.

Multiraciaal

Toch deed de eerste titel niet onder voor de derde. Integendeel, in Zweden was Brazilië het eerste land dat wereldkampioen werd op een ander continent. En nog belangrijker, met het eerste multiraciale team dat een einde maakte aan een gigantisch Braziliaans minderwaardigheidscomplex, het ‘straathondencomplex’.

Na het verloren WK 1950 in eigen land werd lang geaarzeld om zwarte spelers op te stellen. Die waren immers ‘te stom om doelpunten te voorkomen’, laat staan te maken. In Zweden werden aanvankelijk, afgezien van sterspeler Didi, slechts blanke spelers opgesteld. Pas in de derde wedstrijd draafden Pelé en zijn tegenhanger Garrincha op. Wat tiener Pelé betreft gebeurde dat tegen de adviezen van de teampsycholoog in.

Edison

Pelé is vernoemd naar Thomas Edison. Net als de Amerikaanse uitvinder schreef Edson Arantes do Nascimento tal van patenten op zijn naam en bracht hij licht. Dat laatste gloeide in de harten van de vele straatarme, ondervoede, analfabete Brazilianen, waardoor hun leven even minder zinloos leek.

Dat deed hij met zijn kracht, snelheid en gratie, zijn onnavolgbare balbehandeling met benen, borst en hoofd, de enorme schotkracht in beide benen, de ongeëvenaarde schijnbewegingen, handelingssnelheid en spelinzicht. Én het record van (circa) 1283 soms fabuleuze doelpunten. Het gaat hier om zijn eigen controversiële telling waarbij ook treffers in vriendschappelijke wedstrijden zijn meegeteld. Desondanks was zijn ‘duizendste’ -op 19 november 1969 uit een strafschop tegen Vasco da Gama- een mediaevenement dat de hele wereld overging.  

Zijn gemiddelde ligt op bijna één treffer per wedstrijd. Zelfs in het shirt van de Goddelijke Kanaries blijft hij niet ver van dat moyenne: 77 treffers in 92 interlands. En dat ondanks een moordend zware carrière met iets meer dan 1300 wedstrijden.

Oorlogen in Congo en Nigeria werden voor even stilgelegd zodat bevolking en soldaten het fenomeen konden aanschouwen. In 1969 in Bogota eiste het woedende publiek zijn terugkeer nadat Pelé van het veld was gezonden na misbaar over racistische uitlatingen. De scheidsrechter vluchtte uiteindelijk het stadion uit, Pelé speelde verder.

Voetbalmiljonair

In een tijd dat televisie een schaars goed was, werd Pelé door zijn club Santos als lucratieve kermisattractie de wereld over gesleept voor demonstratiewedstrijden. Hij werd de eerste voetbalmiljonair, ofschoon de Braziliaanse overheid voor een transfer naar het buitenland ging liggen. En net als zijn minder succesvolle opvolger Johan Cruijff had hij als voetballer een herstart in de VS nodig om (voor de tweede maal) een persoonlijk faillissement af te wenden.

Edson Arantes do Nascimento, de naam doet de achtergrond van gestudeerde ouders vermoeden. Voor het waargebeurde voetbalsprookje was het alleen maar mooier dat het tegendeel waar was. Vader Dondinho was net als tachtig procent van de Braziliaanse bevolking analfabeet en afstammeling van slaven. Zijn droom van een profcarrière vervloog door een knieblessure, opgelopen in een testwedstrijd bij Atlético Mineiro.

Met haar regelmatig hinkend thuiskomende echtgenoot in gedachte, wantrouwde moeder Celeste de voetbalambities van haar zoontje. Als het even kon goochelde Pelé, buiten school en werk als schoenpoetser, in de ongeplaveide straatjes van Bauro blootsvoets met een met kranten gevulde kousenbal. Regelmatig werd hij met zijn vader door Celeste ‘betrapt’ bij het onderricht in koppen en schieten met links.

Onoverwinnelijk

Al jong was hij een sensatie. Eerst in zijn wijk, in een vloek en een zucht erna mondiaal. Elk team waarin hij werd opgesteld was onoverwinnelijk. Braziliaanse voetballers gingen door slecht voedsel en hygiëne doorgaans gebukt onder lichamelijke gebreken. Pelé groeide ondanks zijn geringe lengte van 1.72 uit tot een boven iedereen verheven modelvoetballer die tot in het doel inzetbaar was.

Ondanks de bezwaren van zijn moeder, zei Pelé in zijn in 2006 verschenen hagiografie Pelé, Mijn Leven, dat God een bedoeling met hem had. zijn ontdekker, voormalig topspeler Waldemar de Brito, versterkte die gedachte . Die herkende in hem als dertienjarige al ‘s werelds beste voetballer. Een jongen met een ongebruikelijk gedisciplineerde levensstijl, die alles kon met een bal en een ongeëvenaard inzicht had in het spel dat hij zo simpel mogelijk probeerde te spelen. Die uitgroeide tot een doelpuntenmachine die onbaatzuchtig ook anderen in staat stelde te scoren.

Santos

De Brito nam Pelé als junior mee naar Santos. De lichtgewicht werd in de voetbalschool van het voor Braziliaanse begrippen bescheiden stadion Vila Belmiro (capaciteit destijds 21.000, nu 16.000) op een aansterkend dieet en krachtprogramma gezet. Na vijf dagen in de havenplaats had heimwee de jonge Pelé in zijn greep. Om vijf uur ’s ochtends werd hij betrapt door de oude klusjesman Big Sabu terwijl hij wegsloop met zijn tas.

Stilaan kreeg de tiener in de kleedkamer tussen de clubvedetten meer zelfvertrouwen. Op 7 september 1956 debuteerde Pelé als vijftienjarige in de hoofdmacht nadat de steraanvaller van Santos met een beenbreuk was uitgevallen. Pelé scoorde, en zou dat in de tien daaropvolgende wedstrijden zestien maal doen.

Een jaar later debuteerde Pelé voor Brazilië in een dubbele interland tegen Argentinië, waarbij hij in beide wedstrijden scoorde. Weer een jaar later was hij de jongste wereldkampioen ooit. Een aandoenlijk jochie in tranen dat had gegrossierd in wonderlijke doelpunten, waarvan twee in de finale. Al voor dat toernooi was de tiener door auteur en sportcommentator Nelson Rodrigues tot O Rei gedoopt.

Het was het eerste WK dat in Europa op televisie werd uitgezonden. De Brazilianen moesten Pelé’s weergaloze acties aan de hand van radioverslagen visualiseren. Vandaar zijn eerste reactie na de triomf: “Ik moet het mijn vader vertellen. Zouden ze het thuis al weten?”

Nationale ramp

Acht jaar eerder had Pelé met zijn ontroostbare vader thuis met het oor aan de radio gezeten tijdens de voltrekking van Brazilië ’s nationale ramp, die decennia lang zou worden herdacht. In de slotwedstrijd van het WK in het eigen Maracaña werd de onverslaanbare geachte Seleção voor bijna 200.000 toeschouwers verslagen door de ‘nietige’ buur Uruguay.

Volgens de door hem zelf in stand gehouden mythe richtte Pelé zich tot de afbeelding van Christus aan de muur en schreeuwde “Waarom is dit gebeurd? Waarom, Jezus? Waarom zijn we gestraft?” Waarop hij tegen zijn vader de profetische woorden sprak: “Op een dag zal ik voor jou de wereldbeker winnen.”

Pelé speelde op vier WK’s. Hij scoorde op elk toernooi (twaalf treffers in totaal), maakte drie doelpunten in twee finales en won drie wereldtitels. Daarmee is hij ‘s werelds succesvolste speler. Hij maakte van Santos een van de beste internationale clubteams met zes landstitels, twee wereldbekers en twee Copa Libertadores (Zuid-Amerikaans equivalent van de huidige Champions League).

Beethoven

Of Pelé ook de beste voetballer aller tijden is, laat ik over aan uw persoonlijke voorkeur. Al is de uitkomst van de discussies daarover voor hemzelf helder. “In de muziek is er Beethoven en de rest, in het voetbal is er Pelé en de rest.”

Zijn inbreng in de wereldtitel van 1962 was beperkt. Door een blessure in de tweede wedstrijd kon hij niet meer spelen. Tijdens het gewelddadige toernooi in 1966 kwam Pelé door aanslagen op zijn benen nauwelijks in zijn spel. In 1970 was het tegendeel het geval, al had hij na de twee voorgaande decepties getwijfeld of hij nog zou meedoen. Pelé glorieerde onzelfzuchtig in het volgens velen attractiefste team ooit.

Hij was afgeschreven, toen hij grootser bleek dan ooit. Bondscoach João Saldanha zette hem vlak voor het WK buiten de selectie omdat Pelé gezichtsproblemen zou hebben. Saldanha werd ontslagen, waarop Mário Zagallo, zijn teamgenoot uit 1958, Pelé als onmisbare schakel in de armen sloot.

Fitheid

Testen in Mexico wezen uit dat Pelé van alle selectieleden over de beste conditie beschikte. Volgens Roberto Rivellino, een van de sterren van Mexico 70, was fitheid een van ingrediënten van zijn succes. “Hij gebruikte zijn ervaringen in Chili en Engeland als studies voor fitheid. Hij wist dat zelfs de beste speler ter wereld fit moest zijn. Als Pelé fysiek niet fit was, speelde hij niet. Omdat hij dan niet kon uitvoeren wat hij in zijn hoofd wilde.”

Clodoaldo, die als verweesde straatjongen bij Santos werd opgevangen en met Pelé werd opgeleid tot wereldkampioen, wijst op een ander punt: “Pelé was altijd verder dan iedereen in denken, snelheid en fysieke conditie. Een van zijn belangrijkste kwaliteiten was dat hij altijd alles observeerde – de supporters, de tribunes, de keeper, het handelen van de scheidsrechter. Als Pelé de bal niet had, observeerde hij.” En met de opgedane kennis kon hij volgens teamgenoot en vriend Carlos Alberto als geen ander improviseren. “Hij deed met zijn uitzonderlijke inzicht in het spel dingen in een flits.”

Zwarte spelers

De eerste wereldtitel had voor Brazilië én Pelé verstrekkende gevolgen. De schuld van de tragische nederlaag van 1950 werd in de schoenen geschoven van de verdedigers Bigode en Juvenal en vooral doelman Barbosa, allen zwart. Hun falen werd als de bevestiging beschouwd dat zwarten de psychische druk en verantwoordelijkheid niet aankonden. Ook in 1958 was het streven om het team zo blank mogelijk te houden. Toen het in de eerste twee wedstrijden stroef liep, bracht de triomf van een gemengd team enige sociale cohesie in de Braziliaanse smeltkroes. De hang naar drama, tragiek en mislukking maakte plaats voor trots en zelfvertrouwen.

Van Pelé wordt gezegd dat hij meer voor de zwarten van zijn land heeft gedaan dan enig staatshoofd sinds de afschaffing van de slavernij in 1888. Of zoals auteur en Braziliëkenner August Willemsen schrijft: “Vóór hem was het hoogste wat een zwarte kon bereiken de ontkenning van die kleur”.

Dictatuur

Op politiek gebied heeft Pelé zich overigens altijd moeten verdedigen tegen kritiek, met name over het WK van 1970. De democratie in de selectie vormde toen een scherp contrast met de situatie in het land, dat vanaf 1964 gebukt ging onder de wrede militaire dictatuur van Emílio Garrastazu Médici. Die maakte dankbaar misbruik van Pelé’s populariteit en hief in 1970 zelfs de Jules Rimet boven zijn hoofd alsof hij hem zelf had gewonnen.

Pelé’s voormalige ploeggenoot Caju vergelijkt hem in een Netflix-documentaire uit 2021 met Oom Tom: “Hij was de onderdanige zwarte man die alles aanvaardt en nooit tegenspreekt.” Paulo Cézar vindt dat Pelé net als Muhammad Ali in de VS zijn naam had moeten gebruiken om weerstand te bieden tegen de dictatuur. De met Pelé bevriende journalist Juca Kfouri stelt ter verdediging dat Ali hoogstens in de gevangenis had kunnen belanden, waar Pelé het risico liep van mishandeling, marteling of zelfs verlies van zijn leven.

Pelé zelf, die in de documentaire in een rolstoel zit, zegt het niet anders te hebben kunnen doen. “Ik was geen superman, geen tovenaar. Ik was een normaal mens dat talent voor voetbal had gekregen. Maar ik ben ervan overtuigd dat ik veel meer voor Brazilië deed met mijn voetbal, door mijzelf te zijn, dan politici die voor hun kritiek moesten betalen.”

Onverslaanbaar

Met Pelé en Garrincha samen in het veld verloor Brazilië nooit. Waar Pelé mondiaal werd aanbeden, was Garrincha voor Brazilië de ‘vrucht van het volk’. De ‘engel met de kromme benen’ -o en x been met zes centimeter lengteverschil- was de vertegenwoordiger van het oude, ongeletterde Brazilië. De dribbelaar speelde met humor, eindeloos dollend met zijn tegenstanders, maar stierf als 49-jarige aan drankzucht en liet zijn dertien kinderen niets na.

Pelé was de complete speler die als calculerende zakenman en politicus model stond voor de economische groei in zijn land. Waarbij het bedrijven van zijn eigen pr op hetzelfde hoge niveau stond als zijn baltechniek. Auteur Alex Bellos schreef over hun tegenstelling: ‘Garrincha maakte ruzie met de gevestigde orde, Pelé was de gevestigde orde’.

Corruptie

Als 33-jarige zag Pelé ondanks smeekbedes af van het WK van 1974. Een treffen met de nieuwe wereldster Johan Cruijff bleef daardoor achterwege. De theorie dat zijn controverse met de Braziliaanse oud FIFA-voorzitter Joao Havelange de oorzaak van zijn weigering was, is nooit bevestigd. Feit is wel dat Pelé tijdens en na zijn carrière altijd heeft gestreden tegen de welig tierende corruptie in het Braziliaanse voetbal onder Havelange en diens schoonzoon Ricardo Teixeira.

Zelf voelde Pelé zich lang genoeg uitgebuit door Santos. Vanaf zijn dertigste ging Pelé, ongebruikelijk voor een Braziliaanse voetballer, studeren. “Ik heb gewonnen in alle opzichten, alleen omdat ik heb gestudeerd.” De Zwarte Parel was in de jaren zestig bijna failliet gegaan door zijn kapitaal in handen van een Spaanse manager te leggen. Hij had eigen kennis nodig. Met de koosnaam Pelé, die hij in zijn jeugd had verafschuwd, had hij een gouden merknaam.

Nationale schat

Al in 1960 boden Italiaanse clubs het toen astronomische bedrag van een miljoen dollar om Pelé in te lijven. Dat leidde tot een spoedbijeenkomst in het Braziliaanse congres. Pelé werd tot beschermd nationaal erfgoed verklaard, als ‘een niet exporteerbare nationale schat’. Wel werd zijn contract aangepast.

In zijn boek The Beautiful Team, over de WK ploeg van 1970, beschrijft de Brit Garry Jenkins waarvoor Pelé in die tijd tekende: 27.000 dollar tekengeld; 150.000 dollar jaarsalaris; een huis van 10.000 dollar voor zijn ouders en een nieuwe Volkswagen. Vooral dankzij reclamecontracten was Pelé in 1963 de best betaalde sportman ter wereld.

Daarvoor leverde hij een bulk overwerk. Tv-beelden waren destijds schaars en voetballiefhebbers over de hele wereld wilden hem zien. Santos accepteerde lucratieve aanbiedingen voor eindeloos lange wereldtournees, waarbij ook het tweede belangrijke Braziliaanse exportartikel in de handelsmissie werd meegenomen: koffie, met Pelé als merknaam.

Zo speelde Pelé in de jaren vijftig in Groningen (3-0 winst op Feyenoord) en Enschede (5-0 tegen een Tukker-selectie). In de contracten werd meestal een minimale speeltijd voor Pelé opgenomen. Er waren maanden waarin twintig wedstrijden werden gespeeld. Om overbelasting te voorkomen werd soms onder zijn naam een andere zwarte speler het veld ingestuurd, maar daar trapte het publiek niet in.

Landverrader

Op 4 oktober 1974 aanschouwde Brazilië het onverwachte, emotionele afscheid van Pelé bij Santos. In plaats van de naar hem geplaatste hoge bal met voet of borst aan te nemen, ving hij hem met de handen op. Dat was het. Toen hij acht maanden later terugkwam op zijn pensioen om in de VS te gaan spelen, werd hij van gevierde held landverrader.

Al sinds 1971 aasde Phil Woosman op Pelé als levensader voor zijn Noord-Amerikaanse voetballeague. Met een naderend tweede faillissement (tien jaar eerder redde Santos hem met een contract voor onbepaalde tijd waarvoor hij een jaar gratis moest spelen) kon Pelé niet weigeren. Hij verloor voor de Brazilianen zijn goddelijke status omdat hij commercieel te menselijk bleek.

Door bemiddeling van Henry Kissinger, destijds minister van buitenlandse zaken in de VS, werd de transferblokkade opgeheven en werd Pelé in 1975 spelend ‘ambassadeur’ bij New York Cosmos. Waarbij hij voor zichzelf een miljoenencontract bedong en voor zijn land een uitwisselingsprogramma, waarin sportcoaches hun expertise deelden. Braziliaanse trainers schoolden jonge Amerikanen in voetbal, terwijl Amerikaanse trainers in Brazilië zwemmen, basketbal en atletiek onderwezen. Het werd begroet als de grootste exportdeal in de Braziliaanse historie, waarmee Pelé’s reputatie was gered.

Commerciële waarde

Met die Amerikaanse overeenkomst bleek de werkelijke commerciële waarde van Pelé, die samen met (overjarige) Europese sterren even leven blies in het Amerikaanse soccer. Amerika opende deuren voor zijn (sport)marketingbedrijf. Pelé maakte reclame voor alles wat dollars opleverde, tot Viagra toe. Tussen 1995 en 2001 was hij ambassadeur van Unicef en Unesco, taken die hij neerlegde na beschuldigingen van (nooit bewezen) corruptie.

Voor de vrucht van arme ouders liepen de jaarinkomsten begin deze eeuw op richting dertig miljoen euro. Onderzoek toonde aan dat in Europa na Coca-Cola Pelé de bekendste merknaam was. De groten der aarde ontvingen Pelé, of zij zochten zijn gezelschap op. Na vier Amerikaanse seizoenen bedankte president Carter hem namens het Amerikaanse volk “voor de lach die hij op de gezichten van de kinderen bracht, de spanning die hij de fans van deze natie gaf en de dimensies die hij toevoegde aan de Amerikaanse sport”.

Dubbele persoonlijkheid

“Pelé staat niet voor kleur, ras of religie. Hij wordt overal geaccepteerd”, zei Pelé in 1994 dubbelzinnig na het tekenen van een contract met MasterCard. Die kaart stond symbool voor zijn zakeninstinct en dubbele persoonlijkheid: “Het is psychisch niet makkelijk om Edson van Pelé te onderscheiden”, zei hij. “Pelé is een eigen leven gaan leiden. De tweedeling van Edson en Pelé ervaar ik elke keer als ik mijn Mastercard gebruik. Aan de ene kant de afbeelding van mij als voetballer met de handtekening van Pelé. Aan de andere zijde zet ik mijn echte handtekening.”

Zijn macht als zakenman en voetballer bleek in de politiek minder groot. Als buitengewoon minister van sport (1995-1998) ontwierp hij een wet die het amateuristisch en corrupt geleide Braziliaanse profvoetbal transparanter moest maken en de belangen van de spelers sterker. Door grote oppositie bleef slechts elf procent van zijn oorspronkelijke tekst overeind.

In 1993 stelde Pelé de vermeende (en later bewezen) corruptie van toenmalig Fifa-voorzitter João Havelange en diens schoonzoon en voorzitter van de Braziliaanse voetbalbond (CBF) Ricardo Teixeira aan de kaak. Dat kostte hem twee decennia lang veel geld omdat zijn bedrijf in de hoogste voetbalkringen werd geboycot.

Wapenstilstand

Toen Pelé in 2001 een wapenstilstand sloot met Teixeira werd dat als verraad beschouwd. Taixeira viel tijdens een omvangrijk corruptieonderzoek bij de CBF vervolgens door de mand. Ook Hélio Vaina, Pelé’s zakenpartner, werd overigens strafbaar bevonden op vijf fronten . In 2014 maakt hij zich niet populairder door de protesten tegen het WK in Brazilië te bekritiseren als “groot verlies voor het land”.

In zijn autobiografie, waarin hij zijn doelpunten net zo nauwkeurig boekstaaft als zijn buitenechtelijke relaties, hamert Pelé er tot vervelens toe op dat zijn talenten hem door God gegeven zijn. Desondanks werd hij ook op de proef gesteld.

Niet alleen door twee scheidingen en zakelijke tegenslagen. In 2005 werd zijn zoon Edinho, een van zijn zes erkende kinderen, wegens drugshandel en witwassen van geld veroordeeld tot 33 jaar gevangenisstraf. Die straf werd begin 2017 teruggebracht tot twaalf jaar en tien maanden. Pelé heeft altijd volgehouden dat zijn zoon nooit tot zoiets in staat was.

Trouw

Pelé is Santos trouw gebleven, na zijn carrière ook op bestuurlijk gebied. De jeugdopleiding is er in ere gehouden. Nog altijd heeft stadion Vila Belmiro (of Estádio Urbano Caldeira) onder de tribunes woonruimte voor circa honderd jonge voetballertjes in opleiding. Toen daar deze eeuw met Neymar de beoogde nieuwe Pelé uit voortkwam, bemiddelde Pelé om het talent uit de klauwen te houden van rijke Europese clubs, met name Chelsea.

De jonge Neymar tekende daarop een vierjarig contract dat mede mogelijk werd gemaakt door banken en grote Braziliaanse bedrijven. Dat leverde hem meer op dan Pelé in achttien jaar bij Santos verdiende. Tot Neymar toch naar Europa vertrok.

De waarde van Neymar is daarbij vooral bepaald door de waanzin van deze tijd. Waar Pelé op het veld een ware O Rei was, ontpopte Neymar zich met zijn aanstellerij als diens hofnar. De hoop die Brazilië in 2014 op Neymar had gevestigd tijdens het tweede WK in eigen land, sloeg om in wanhoop. Neymar raakte geblesseerd en Brazilië werd in de halve finale tegen Duitsland (7-1) nog zwaarder vernederd dan in 1950. Er is geen Pelé meer die dat zal rechtzetten.

Dit is een uitgebreidere versie van het in memoriam van Pelé dat Trouw op 29 december 2022 publiceerde.

*****

De drie filmpjes hieronder overlappen elkaar deels. De eerste twee tonen de twee hoogtepunten van Pelé, de WK’s van 1958 en 1970. Voor de derde, de BBC-documentaire Gods Of Brazil Pele And Garrincha uit 2002, is enig geduld vereist. In zeventig minuten wordt een beeld geschetst over de invloed van Pelé en Garrincha (en hun grote tegenstellingen) op de opstanding van het Braziliaanse voetbal na het debacle van 1950.