Ongehoord is een serie over muziek beleven met gehoorproblemen. Van voelen, maken tot componeren, zelfs bij complete doofheid. Deel 3: Evelyn Glennie.

Doofheid bestaat niet

Ondanks haar doofheid is Evelyn Glennie een veelgevraagd percussionist die de wereld écht wil leren luisteren. Horen is voor haar een gespecialiseerde vorm van voelen.

Rob Velthuis

Wablief? DOOFHEID BESTAAT NIET! Ah, ja nu voel ik het.

Eigenlijk wil Evelyn Glennie (55) het nooit over doofheid hebben. Haar percussiewerk is bedoeld om luisteraars in muziektaal zo waarheidsgetrouw mogelijk het verhaal over te brengen dat de componist wil vertellen. “Als het publiek zich alleen maar afvraagt ​​hoe een dove muzikant percussie kan spelen, dan heb ik gefaald.”

In de informatie die haar management verspreidt onder pers en concertpromotors is nooit een verwijzing naar haar gehoorproblemen opgenomen. Ze ergert zich als niet haar muziek maar haar doofheid de krantenkoppen bepalen. Dat is echter maar al te vaak het geval, ze wordt gezien als een soort wereldwonder.

Naarmate haar bekendheid groeide werd haar ergernis groter over de toenemende hoeveelheid onzin die werd gepubliceerd. Dat bracht haar op “het enige echte doel in mijn leven: de wereld leren luisteren”. Op haar website begon ze voor haar fans de gedetailleerde vraag/antwoord rubriek Deaf, Sound and Music Questions over de wijze waarop ze met doofheid omgaat. In 2015 publiceerde ze bovendien een essay over horen waarin ze de conclusie trekt dat doofheid niet bestaat. Of beter gezegd: “Horen is in feite een gespecialiseerde vorm van voelen”. En voelen kan iedereen.

2000 slagwerkinstrumenten

Als iemand het kan weten, dan is het deze Schotse. Op haar achtste kreeg ze gehoorproblemen, op haar twaalfde was ze doof. Nu is ze ’s werelds bekendste dove muzikant. Evelyn Glennie is in het bezit van een verzameling van meer dan 2000 slagwerkinstrumenten, waarvan ze sommige zelf ontwikkelde en maakte. Ze is de eerste fulltime solo percussionist in de wereld, en speelt klassiek, pop, rock en avant-garde.

Ze speelt meer dan 100 concerten per jaar over de hele wereld, heeft tientallen albums op haar naam staan of werkte er aan mee. De Grammy winnares werkte samen met onder anderen Björk, Sting, banjo speler Bela Fleck, pianist Emanuel Ax en multi-instrumentalist Fred Frith. Als Dame Evelyn Glennie heeft ze een van de hoogste Britse ridderlijke onderscheidingen.

Eigenwijs

Wie barrières wil slechten, moet eigenwijs zijn. Dat was Glennie al als kind, toen ze met haar vervagende gehoor weigerde naar een school voor doven te gaan. Haar relatie met de dovengemeenschap was slecht. Drie decennia lang weigerde ze gebarentaal te leren en sprak ze zich uit tegen het afzonderen van dove kinderen op speciale scholen.

Wie dove kinderen leert dat ze anders zijn, hindert hen bij het bereiken van grootse dingen, zo luidt haar theorie. “Ze zullen minder in hun eigen mogelijkheden geloven en zijn zwaarder gehandicapt omdat ze voor zichzelf een beletsel zoeken dat ze niet kunnen overwinnen.” Pas in 2008 begon Glennie met een veranderend inzicht gebarentaal te leren.

Eén mening verandert niet, en dat is haar opvatting over gehoor. Horen is voelen. “Geluid is simpelweg trillende lucht die het oor opneemt en omzet in elektrische signalen, die vervolgens worden geïnterpreteerd door de hersenen”, legt ze uit in haar essay. “Het gehoor is niet het enige zintuig dat dit kan, voelen kan dit ook. Als je langs de weg staat en er komt een grote vrachtwagen voorbij, hoor of voel je dan de trilling? Het antwoord is beide. Bij trillingen met een zeer lage frequentie begint het oor inefficiënt te worden en begint de tastzin van de rest van het lichaam het over te nemen.”

“Om de een of andere reden hebben we de neiging om onderscheid te maken tussen het horen van een geluid en het voelen van een vibratie. In werkelijkheid zijn ze hetzelfde. (. . .) Doofheid betekent niet dat je niet kunt horen, alleen dat er iets mis is met de oren. Zelfs iemand die volledig doof is, kan  geluiden horen/voelen.”

Oefening en volharding

Het vereist oefening en volharding om, zoals Evelyn Glennie deed, haar gehoorapparaten verre van zich te werpen omdat die slechts vervormde geluiden versterken. Dat maakte haar gehoor eerder verwarrend dan beter. Het rinkelen van een telefoon klinkt bij haar normaal al als geknetter. Ze kan personen horen praten, maar verstaat ze zonder liplezen niet. Daarom omhelst ze haar lichaam als resonantiekamer.

“Ik weet hoe muziek klinkt door wat ik voel en zie. Ik kan muzikale tonen door mijn hele lichaam voelen en verschillende toonhoogten onafhankelijk van elkaar herkennen aan het deel van mijn lichaam dat de vibraties voelt en hoe lang die aanhouden.”

Dat leerproces begon toen ze als kind intensief werd begeleid door haar percussieleraar Ron Forbes. Met haar handen op de wand van het muzieklokaal moest ze de noten leren voelen die hij op pauken aansloeg. Zo leerde ze lage toon voelen in het onderste deel van haar lichaam en de hoge tonen in het bovenste deel, tot in haar jukbeenderen en boven op haar hoofd. Daarnaast observeert ze het trillen van het trommelvel of het trillen van de bekkens.

De haar veel gestelde vraag hoe kan je musiceren als je niet kan horen wat je doet?, noemt ze onjuist. “Het logische antwoord hierop is: Hoe hoort iemand? De verschillende processen die betrokken zijn bij het horen van een geluid zijn complex, maar we doen het allemaal onbewust. We groeperen alle processen en noemen het luisteren. Hetzelfde geldt voor mij. Sommige processen of originele informatie kunnen verschillen, maar om geluid te horen, hoef ik alleen te luisteren. Ik heb geen beter idee van hoe ik hoor dan jij.”

Lichaam als enorm oor

Glennie zal allicht een hoog ontwikkeld gevoel voor ritme hebben. Om dat te voelen staat ze op sokken of blootvoets op het podium. “In feite is mijn hele lichaam als een enorm oor: ik kan het gebruiken om ritmes, texturen, dynamiek enzovoort te registreren. Toonhoogten neem ik waar door ze te voelen alsof ze geïsoleerd worden gespeeld.”

Tijdens concerten is het voor Glennie belangrijk dat ze de muzikanten goed ziet, omdat ze anders niet op het geluid kan inspelen. Voor concerten zorg ze ervoor dat haar instrumenten in een hoek van 90 graden ten opzichte van het publiek zijn geplaatst, zodat de meerderheid van de orkestspelers in haar zicht zijn. De dirigent moet zo dicht mogelijk bij de rand van het podium staan. Ze leert de muziek van de volledige partituur zodat ze weet wat de andere muzikanten doen.

Omdat ze het stuk van binnen en buiten kent, herkent ze bij een fout van een ander of die afkomstig is van koper, blazers of percussie. “De impact van die geluiden komt bij mij veel beter door dan dat van de strijkers. Ook hun ondersteuning is directer waardoor ik meer tijd heb om het geluid te verwerken.”

Aanpassen, zoals iedereen

Ze plaatst haar melodische hamerpercussie bij voorkeur op de cellozijde om het snarenregister niet in de weg te zitten en om beter het geluid van koper en blazers te kunnen onderscheiden van haar eigen hamer-percussie. De drums zijn aan de vioolzijde geplaatst om de snaren meer bovenop de beat te laten staan ​​en om de drums beter van het koper te kunnen onderscheiden.

Kortom, Glennie moet zich aanpassen op wat er om haar heen gebeurt. Maar moet niet iedereen dat? “Mijn gehoor is iets waar andere mensen veel meer last van hebben dan ik. Er zijn een paar ongemakken, maar over het algemeen heeft het niet veel invloed op mijn leven. Voor mij is mijn doofheid niet belangrijker dan het feit dat ik een vrouw ben met bruine ogen.”