Ongehoord is een serie over muziek beleven met gehoorproblemen. Van voelen, maken tot componeren, zelfs bij complete doofheid. Deel 2.

Muziek beleven: voelen, horen en zien

Can you hear the music, can you hear the music?
Can you feel the magic hangin’ in the air?
– The Rolling Stones –

Doven ervaren muziek op hun eigen manier, door een combinatie van voelen, horen en zien. En mogelijk het zesde zintuig dat bij rapper Sean Forbes bovenkomt.  

Rob Velthuis

Wat had de Amerikaanse Rachel Kolb, stokdoof geboren, in haar jeugd genoten van muziek. Van het gevoel in haar handen als ze ritmisch de pianotoetsen beroerde. Of van de trillingen van de gitaarkast tegen haar borst.

Ritme beheerst haar leven, ook als ze buiten loopt en haar stappen telt, water ziet stromen of mensen in hun handen ziet klappen. Ze is gefascineerd door de rijke expressie van gebarentaal. Maar die waarnemingen, stelde ze in 2017 teleurgesteld vast in een artikel van haar hand in The New York Times, worden in de horende wereld gewoonlijk niet als muziek beschouwd.

Dankzij cochleair implantaten hoorde Kolb op haar twintigste voor het eerst muzikale klanken. Dat was geen onverdeeld succes. Ze spreekt van “een zender van ruw uitgehouwen geluid die mijn schedel deed ratelen en mijn zenuwen liet krijsen. Ik voelde muziek mijn binnenste schokken op manieren die ik niet kon verklaren. Diepe percussieritmes groeven zich in mijn hoofd en pulseerden naar buiten. De resonantie van een viool priemde en trilde in mijn borst, waar die bleef hangen lang nadat het lied was afgelopen. Andere klanken klonken overbelast, hard en kakofonisch. Ik verlangde ernaar ze uit te schakelen en terug te keren in de stilte – zoals ik nog steeds doe.”

Kolb deed er achttien jaar over om goed te leren spreken. Nu is ze schrijver en wetenschapper en komt op voor de belangen van gehandicapten. Maar zelfs nu ze met hulpmiddelen haar oren kan gebruiken, vindt ze de vraag ‘hoor je de muziek?’ misplaatst. “Ik denk dat een veel zinniger vraag zou zijn: ‘Hoe voelt de muziek voor jou?’

Misverstand

Nog altijd bestaat het hardnekkige misverstand dat mensen die doof zijn niet van muziek kunnen genieten. Daarbij wordt voorbij gegaan aan het feit dat er vele gradaties in doofheid zijn en dat dove mensen muziek anders ervaren dan horenden. Een verschil uitgelegd in een paradox: tijdens concerten voor doven is het volume zo hoog dat die gehoorschade kan veroorzaken. Horenden hebben oorbeschermers nodig, doven zetten hun gehoorapparaten uit. Met als gevolg dat zij de muziek nóg minder goed horen, maar wel genieten van het samenspel van de vage klanken, de ritmische vibraties van de lage tonen en het visuele beeld van doventolken die de teksten uitbeelden.

Daar komt bij dat we goed beschouwd niet horen met onze oren, maar met onze hersenen. En die hersenen zijn zo flexibel dat ze storingen in het gehoorzintuig (gedeeltelijk) kunnen herstellen. Andere hersendelen passen zich aan en werken werken. De verschillende componenten van de muziek (toonhoogte, beat, timbre, enzovoort) worden in tien verschillende delen van de hersenen verwerkt. Die delen zijn bij horenden en mensen die doof zijn dezelfde.

Trillingen

Geluid bestaat uit veranderingen in luchtdruk die zich in een golfbeweging door de lucht voortbewegen en op verschillende manieren door de hersenen worden gesignaleerd. De zintuiglijke of sensorische cortex herkent tijdens het spelen van muziek of dansen de gevoelsmatige terugkoppeling van geluid, vooral de trillingen van de lage tonen.

Daarnaast zijn er drie hersendelen (nucleus accumbens, amygdala en cerebellum) die samenwerkend iemands emotionele reactie op muziek oproepen. Bijvoorbeeld door het herkennen van een geliefde melodie. Die emotionele band herkennen doven aan de lage basnoten of het ritme, in plaats van de (meestal) hogere melodie.

Het gehoorcentrum, of auditieve cortex, is voor het horen van geluid het belangrijkste deel van de hersenen. Geluidsgolven brengen het trommelvlies van het oor aan het trillen en worden doorgegeven aan de hersenen. Daar worden ze omgezet in het geluid dat we horen. Opmerkelijk genoeg blijkt dat ook bij doven te gebeuren, al worden de zenuwprikkels niet noodzakelijkerwijs via de oren ontvangen. De auditieve cortex past zich bij hen aan. Die krijgt bij doven  ook de controle over het gevoel, zoals dreunende luidsprekers en de trillende vloer. Maar ook over het visuele aspect van de artiest (of doventolk) die op het podium staat.

Drie-eenheid

Voelen, horen en zien vormen de drie-eenheid waardoor dove mensen muziek op een andere manier interpreteren dan door signalen via de oren. Ze ervaren op die wijze op hun eigen manier muziek. Of zoals de dove hiphopper Sean Forbes, zegt: “Iets in mij is zo intens dat het kennelijk mijn zesde zintuig naar boven brengt.”

Daarbij was iets in hem zo intens dat hij niet alleen zelf muziek wil maken. Hij wil er ook zoveel mogelijk anderen binnen zijn gemeenschap van laten genieten. Vanuit die motivatie is hij medeoprichter van D-PAN, The Deaf Performing Arts Network. Dat is een non-profit organisatie die ernaar streeft muziek en de muziekcultuur toegankelijker te maken voor doven. D-PAN reproduceert muziekvideo’s van populaire liedjes waarin dove en slechthorende acteurs de songteksten via ASL, Amerikaanse gebarentaal, visueel overbrengen. D-PAN betrekt doven bij een kunstvorm die oorspronkelijk bedoeld is voor een horend publiek, en geeft daarmee erkenning aan dove en slechthorende artiesten.

Hersenvliesontsteking

In zijn eerste levensjaar werd Forbes doof door hersenvliesontsteking. Desondanks hebben zijn muzikale ouders hem altijd gestimuleerd zijn passie voor muziek te blijven uitoefenen. Op zijn vijfde verjaardag kreeg hij een drumstel. Een signaal dat hij altijd is blijven beschouwen als teken dat hij alles kan.

“Ik begon liedjes te zingen die ik kende in ASL. Dat was de start van het toegankelijk maken van muziek voor dove mensen.” Zijn succes kwam niet vanzelf. “Ik zat uren in de kelder van mijn ouders liedjes te schrijven, instrumenten te bespelen en te experimenteren terwijl mijn vriendjes buiten speelden. Als je gehoorproblemen hebt en je wil de muziek in, moet je ruimdenkend zijn en geloven in jezelf.”

Vuile gebarentaal

Een andere grootheid in het verspreiden van muziek in de dovengemeenschap is Amber Galloway Gallego. Ze was al vijftien jaar gecertificeerd ASL tolk en stond al tien jaar op concertpodia. Opeens stond ze in 2013 tijdens het Lollapalooza festival voor bijna 100.000 mensen naast de rauwe rapper Kendrick Lamar op het podium. Daar veroorzaakte ze een sensatie door het YouTube filmpje waarin ze een zwaaiende penis in gebaren vertaalt.

Inmiddels heeft de koningin van de vuile gebarentaal miljoenen hits op YouTube met haar interpretaties van grote artiesten in alle genres: Eminem, Lady Gaga, The Black Keys, Cher, Madonna, The Rolling Stones en Snoop Dogg. “Of ze nu doof zijn of niet, de toeschouwers waarderen haar vermogen om de complexiteit van muziek uit te drukken, zoals metaforen, toon en de algemene boodschap. Ze zwaait, ze snauwt, ze trekt een grimas, ze tuit haar lippen, slaat met haar heupen en likt aan haar vingertoppen”, aldus de beschrijving van Hunter Atkins in zijn geschreven portret op Vibe.    

Gallego zegt dat ze “de geest van de kunstenaar” wil uitbeelden. “Het is mijn taak om nauwkeurig over te brengen wat een artiest wil zeggen – en ik censureer nooit.” Ook niet toen ze in 2004 tijdens de vaginamonologen voor de vraag kwam te staan: ‘hoe klinkt je vagina?’

Voor wie muziek intens wil voelen, zijn er tegenwoordig veel hulpmiddelen. Met het Soundshirt kan muziek op de huid worden gevoeld en een concert live worden ervaren. Het inventieve Junge Symphoniker uit Hamburg ontwikkelde het Soundshirt dat 16 sensoren en 30 verschillende motortjes bevat die over het hele shirt zijn bevestigd. Met in de zaal opgestelde microfoons wordt het geluid opvangen en via sensoren uitgezonden naar het shirt.
Kijkend naar het podium wordt zo voelend geluisterd.

Bronnen:

Rachel Elaine, How Deaf People Experience Music
Venkat Rao, Can deaf people hear music? (Answer: yes, they can)