Brian Wilson (1942)
Muziek verjaagt de demonen
Jesus, look at that ear. He should donate it to the Smithsonian.
– Bob Dylan –
Hoe dreigender de stemmen in zijn hoofd, hoe genialer de muziek van de aan één oor dove Brian Wilson. Muziek is zijn medicijn tegen angsten en depressies. Stoppen is daarom onmogelijk.
Rob Velthuis
Regelmatig is Brian Wilson met de dood bedreigd, zeker in de lange perioden dat hij de duistere stemmen in zijn hoofd serieus nam. Dan werkte muziek als medicijn niet meer en werd hij meegezogen in een spiraal van angsten, depressies en verslavingen.
Die gemoedstoestand is in tegenspraak met de California Sound waarmee hij met The Beach Boys begin jaren zestig doorbrak. Brave, swingende liedjes over surfen, auto’s en meisjes, gespeeld door vijf ideale schoonzonen. Voor Wilson was het vrolijkheid die zijn mentale problemen maskeerde.
Contradicties vormen de rode lijn in zijn leven en muziekcarrière. Tegenstrijdig zijn ook de oordelen van anderen: voor de een is hij een muzikaal genie, voor de ander slachtoffer van de drugscultuur. Voor beide is iets te zeggen, het eerste komt voort uit het laatste.
Wilson is gediagnosticeerd als manisch depressief met een schizo-affectieve stoornis, risico op gelijktijdige psychose en depressie. Zelf concludeert hij dat zijn experimenten met psychedelische drugs als LSD zijn sluimerende stoornissen aan de oppervlakte brachten. Hij kreeg er hallucinaties en zware mentale inzinkingen van. The Beach Boys stonden dankzij tientallen hits van vooral zijn hand op het hoogtepunt toen Wilson midden jaren zestig na een zenuwinzinking stopte met touren en zich terugtrok in de studio.
Exotische instrumenten
Daar kwam hij uit met Pet Sounds (huisdiergeluiden), een vernieuwend album met experimentele arrangementen, een mix van muziekstijlen en een ongekende rijkheid aan klanken van exotische instrumenten en alledaagse gebruiksvoorwerpen. Inspiratie haalde hij uit het Beatles-album Rubber Soul; Pet Sounds was op zijn beurt voor de Beatles de inspiratiebron voor meesterwerk Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band.
Pet Sounds wordt beschouwd als een van de invloedrijkste albums uit de pophistorie. Toch werd het album aanvankelijk matig verkocht, pas dertig jaar na verschijnen leverde de plaat in 1998 goud op. Curieuzer was de ontwikkeling van Smile, het project waarmee Wilson Pet Sounds en Sgt. Pepper’s wilde overtreffen. Tijdens het opnameproces wonnen de demonen het van de creativiteit. Smile was 38 jaar lang het beroemdste onvoltooide meesterwerk, in diverse vormen illegaal circulerend als volgens velen beste bootleg ooit.
Ondanks het schrijven van talloze surfliedjes had Wilson niets met brandingsurfen, hij had een afkeer voor de oceaan. Toch wilde hij een direct gevoel hebben met het onderwerp van zijn composities. In de donkere periode van Smile riep hij het strandgevoel op door zijn studio aan huis vol te laten storten met zand en daarin zijn vleugel te plaatsen.
Verontrustender werd het tijdens de opname van The Elements: Fire (Mrs. O’ Leary’s Cow), een nummer dat verwijst naar de grote brand van Chicago van 1871. Wilson liet in de studio vuur stoken zodat de muzikanten, met plastic brandweerhelmpjes getooid, de rook konden ruiken. Toen tijdens de enkele dagen durende sessies in de buurt branden uitbraken, was Wilson ervan overtuigd dat de negatieve energie van zijn compositie daarvoor verantwoordelijk was. Hij schrapte het, zoals hij niet veel later het hele project annuleerde. Pas in 2011 werd het album voltooid.
Gewelddadig
Brian Douglas Wilson werd geboren op 20 juni 1942 in Inglewood, Californië. Samen met zijn jongere broers Carl en Dennis groeide hij op in een gezin waar muziek centraal stond. Maar waar de drie fysiek en mentaal werden mishandeld door hun gewelddadige vader Murry, een mislukte liedjesschrijver. “Ik had een goede jeugd, behalve dat mijn vader me altijd sloeg.”
Wilson verloor als jong kind het gehoor aan zijn rechteroor. Die handicap zou het gevolg zijn van een dreun van zijn vader. Al doen ook andere versies de ronde. Zelf verklaarde Wilson in The Guardian dat een klap met een loden pijp van een bullebak in de buurt de oorzaak was. De jonge Brian zou te vaak langs diens huis zijn gelopen. Ook sprak hij ooit over uit de hand gelopen spel, waarbij hij de klap met de pijp van een vriendje kreeg. In elk geval: “Het was erg traumatisch.”
“De klap was aanvankelijk slechts een schok, maar de volgende dag realiseerde ik me dat ik niets meer kon horen uit mijn rechteroor. De dokter verklaarde dat mijn achtste zenuw (verantwoordelijk voor het doorgeven van de gehoorinformatie van het binnenoor naar de hersenen, rv) verbroken was.”
Scheve mond
“Het oor heeft me de rest van mijn leven diep geraakt”, zegt hij in de biografie Ik ben Brian Wilson. Als kind keerde ik elke keer als mijn moeder iets tegen me zei mijn linkerkant van het hoofd naar haar. Het was alsof ik een radiostation afstelde. Het beïnvloedde ook de wijze waarop ik sprak. Ik kon mezelf niet horen aan de rechterzijde, dus ik begon het spreken naar de andere kant van mijn mond te duwen. Daardoor zag mijn mond er scheef uit, alsof ik van de tandarts kwam met een zijde verdoofd. In oude films van optredens van The Beach Boys zijn er voorbeelden waar mijn scheve mond erg geprononceerd is. Ik heb een film gezien van München in 1964 waar het bijna lijkt alsof ik een beroerte heb gehad.”
Een compliment betreffende zijn ene miraculeus horende oor haalt Wilson ook aan. “Het is van Bob Dylan, en het is een van de aardigste complimenten, en een van de grappigste. Hij zei: ‘Jezus, moet je dat oor zien. Hij zou dat moeten nalaten aan The Smithsonian’.”
Zijn revolutionaire samenspel van muziek en geluiden heeft Wilson dus nooit in stereo gehoord. Zelf meent hij dat de afgevlakte complexiteit van het mono geluid dat hij hoort bijdraagt aan de aantrekkingskracht van wat hij creëert. Het getraumatiseerde oor help hem iets te creëren. “Als ik muziek maak, maak ik mono muziek. Ik kan slechts aan één kant horen, wat betekent dat de muziek al gemengd is. Dat ene oor doet al het werk. Misschien helpen limieten je om je op een bepaalde manier te concentreren.”
“In de loop der jaren heb ik geleerd hoe ik het in de studio kan laten werken, maar op het podium is het moeilijker. Daar moet je weten wat er allemaal om je heen gebeurt. Het is moeilijk om bij de les te blijven als je niet alles kan horen dat wordt gespeeld. Het geluid kan daar overweldigend zijn en ik heb maar één monitor, aan mijn linkerzijde. Dat moet perfect gepositioneerd zijn, of het enige dat ik hoor is lawaai.”
Angsten
Waar Brian Wilson uit de beperking van mono geluid vernieuwende stereoklanken creëerde, waren het zijn angsten die hem voortdreven. Hij vergelijkt zich met Vincent van Gogh en andere grote schilders. “Zij hebben moeilijke tijden doorgemaakt en gooiden wat ze voelden op het doek.” Wat hemzelf betreft: “Liedjes helpen me met mijn pijn.”
Rond de piano van moeder Audree ontstonden de zangharmonieën die de The Beach Boys beroemd maakten. Een band met oorspronkelijk de drie broers, neef Mike Love en vriend Al Jardine. Leden die deels het geweld van thuis ontvluchtten (ofschoon vader Murry manager was), roem oogstten, maar getroffen werden door financiële uitbuiting, rechtszaken, ruzies en breuken.
En de dood: Murry overleed in 1973, waarna Brian zich jaren als een aan drank, drugs, eten en slapen verslaafde kluizenaar in zijn huis opsloot. Dennis verdronk in 1983; Carl stierf in 1998 aan long- en hersenkanker. En met ‘de klootzak’ Mike Love, verkeert Wilson al jaren in onmin. Love toert als enige originele bandlid nog altijd onder de naam The Beach Boys. Wilson riep begin dit jaar op tot een boycot van de band omdat een concert op de planning stond tijdens de internationale conferentie van de Safari Club, een club die de trofeejacht promoot.
Na de zware jaren tachtig en negentig zag het er naar uit dat Wilson nooit meer muziek zou maken, laat staan optreden. Zijn gewicht groeide tot boven de 150 kilo en hij bekende dat hij zich vaak vergat te douchen. De behandelingen van zijn experimentele therapeut/psycholoog Eugene Landy, van wie hij in de jaren zeventig en tachtig volledig afhankelijk werd, hielpen niet. Uiteindelijk trokken familieleden en intensieve therapieën hem uit de put. Landy werd door de rechter onethisch handelen verweten en kreeg een contactverbod opgelegd. De soloplaat Sweet Insanity die Wilson tijdens die periode maakte, is slechts te krijgen in het bootlegcircuit als een soort muzikale therapeutische sessie.
Productiviteit
Ondanks alle jaren van inactiviteit, is zijn productiviteit hoog: meer dan drie dozijn albums en 50 singles. Met in 2015 een laatste soloplaat No Pier Pressure, een jaar later gevolgd door het livealbum Brian Wilson and Friends. Hij wordt gezien als een van de innovatiefste liedjesschrijvers van de twintigste eeuw, pionier op gebied van experimentele popmuziek en een van de eerste producers die de studio gebruikte als instrument voor eigen composities.
Met regelmaat in zijn leven is hij rustiger geworden, van stoppen met musiceren wil hij niet weten. “Ik zou me geen raad weten met mijn tijd.” Hij bleef componeren en ondernam in zijn nadagen (2016, 2017) uitputtende wereldtournees. De dit jaar door Covid-19 afgelaste concerten in Amsterdam en Groningen zijn doorgeschoven naar de agenda van volgend jaar.
Verbaal is hij echter nauwelijks benaderbaar, tijdens de spaarzame interviews spreekt hij in steno. In afwachting van zijn concerten brengt hij urenlang dr. Pepper drinkend door in zijn stoel, een replica van zijn zetel thuis. Hij heeft hulp nodig om daaruit te komen en het podium te betreden. Daar zit hij meestal emotieloos achter zijn vleugel, met een stemgeluid dat slechts bij vlagen herinneringen oproept aan het verleden.
Hij krijgt staande ovaties vanwege zijn aanwezigheid, uit respect voor zijn grootsheid van weleer. Terwijl Wilson een creatief leven lang juist heeft gevochten tegen de status van genie en kritiekloze adoratie.
Het Beatles-nummer Let It Be blijft Wilson meermalen daags in zijn hoofd oproepen, als alternatief voor valium. In zijn tweede autobiografie verklaart hij de voor hem genezende kracht van muziek maken: “Muziek ontstaat en de stemmen stoppen”. Op het podium rekt hij nummers bewust op: “Elke minuut dat ik Good Vibrations langer speel, hoef ik niet bang te zijn, of uitgeput, of opgejaagd.”
Het leven leek hem al vroeg te lang te duren. In 1966 opende Brian Wilson zijn meesterwerk Pet Sounds met de regels Wouldn’t it be nice if we were older? Then we wouldn’t have to wait so long.
