Oneindige muzikale caleidoscoop

Het mooie van touren is dat je nergens door wordt geremd. Zelfs niet door slecht nieuws. Je laat anderen genieten en houdt je verdriet voor jezelf.
– Bob Dylan –

Op 7 juni 2023 maakt Bob Dylan als 82-jarige in Madrid een 35 jaar lange, vrijwel ononderbroken concertreeks vol. En het einde is niet in zicht van deze oneindige muzikale caleidoscoop van dan 3141 optredens. In deze Never Ending Tour blaast hij liedjes van hemzelf en anderen in wisselende arrangementen, teksten en muziekstijlen voortdurend nieuw leven in.

Rob Velthuis

Als in 2012 na tien jaar het keyboard op het podium plaats maakt voor een vleugel, staat daarachter een tweepersoons pianobank er dwars op. Bob Dylan maakt er zuinig gebruik van. Af en toe zit hij op het uiterste puntje. Meestal hangt hij er boven als hij de toetsen bespeelt, zodat zijn hele lijf kan meebewegen op het ritme van de muziek. Wie vooraan staat of over een verrekijker beschikt, wordt soms verrast op de  Dylan-shuffle van de zelfbenoemde song and dance man.

Tja, die haaks staande bank. Ik zie hem als symbool voor de dwarsheid van Dylan, die altijd zijn eigen weg kiest. Nooit maakt hij het zijn fans makkelijk. Omdat Dylan ook in de nu al 35 jaar durende Never Ending Tour (NET) weigert verwachtingen in te lossen.

Dylan is onvoorspelbaar, speelt voor zichzelf en doet dat ondanks zijn nurkse reputatie met zichtbaar plezier. Nostalgische programma’s zijn hem vreemd. Nieuw werk heeft de overhand, oudjes worden door de arrangementenmolen tot nieuw vermalen. Hij kan openen met onherkenbare covers. En drie keer terugkomen voor vijf toegiften, of het na het afsluitende nummer voor gezien houden.

Wandelingetje

De kleine grootheid is vaag zichtbaar op spaarzaam verlichte podia waar videoschermen ontbreken. Tussen liedjes door, als van instrument wordt gewisseld, gaat het licht uit en maakt Dylan in zijn Charlie Chaplin-tred een wandelingetje. Af en toe staat hij ietwat wankel met de hand aan de microfoon centraal op het podium, vaker gaat hij schuil achter zijn piano.

Concertbezoekers moeten sinds 2022 hun mobiele telefoons in een hermetisch afgesloten zakje opbergen. Het gaat om de muziek, niets anders. Meestal is het met gemompelde flauwe humor introduceren van de bandleden het enige contact met zijn publiek. Op 13 oktober 2016 maakte hij in Las Vegas geen enkele toespeling op HET nieuws: Dylan was de Nobelprijs voor Literatuur toegekend.

Hindernis

Ook zijn zangkunst is onderwerp van controverse. Voor de een is die ongeëvenaard vanwege de grote zeggenschap en perfecte timing en frasering. Voor de ander is het stemgeluid onoverkomelijk. Dylan zei ooit beter te zingen dan de legendarische tenor Enrico Caruso. In elk geval verandert niemand zo vaak van stem als Dylan. Met als dieptepunt de periode 2006-2011, toen zijn stem de tol leek te betalen voor onophoudelijk optreden en hij geforceerd en met vreemde stembuigingen zong. Soms zelfs verveeld. Niemand die kon bevroeden dat hij zichzelf notabene als crooner opnieuw zou uitvinden.

Ofschoon Dylan doorgaat voor onverstoorbaar, hoopte zich frustratie op. Dat kwam tot uiting in 2015, toen hij tijdens een Grammy-ontvangst een lange, humorvolle toespraak hield waarin hij zijn pijlen richtte op zijn criticasters.

Waarom krast hij als een kraai en kwaakt hij als een kikker? Heeft hij geen vocaal bereik, geen stem zelfs? Waarom zegt niemand dat over Lou Reed, Leonard Cohen, Tom Waits, of Robert Johnson? Dylan verwees naar een uitspraak van Sam Cooke, toen die gecomplimenteerd werd met zijn prachtige stem: ‘Dat is erg vriendelijk van je, maar stemmen behoren niet te worden beoordeeld naar hoe prettig ze klinken. Integendeel, ze doen er alleen toe als ze je overtuigen dat ze de waarheid vertellen.’

Verandering

Dezelfde kritiek krijgt Dylan over zijn vernieuwingsdrift. Ook hier wordt die eigenschap door een vaste schare geprezen, waar het anderen van hem vervreemdt. Tijdens een interview voor Rolling Stone in 2012 verklaarde hij desgevraagd: “Verandering is de aard van het bestaan. Niets blijft heel lang wat het is. Bomen worden hoog, bladeren vallen, rivieren drogen uit en bloemen sterven af. Elke dag worden er nieuwe mensen geboren. Het leven stopt niet.”

Niet iedereen accepteert een artiest die niet eeuwig aan de verwachtingen blijft voldoet. Dylan heeft daar al sinds de jaren zestig mee te maken, maar blijft zijn eigen weg gaan. Hij verwacht van zijn publiek ruimdenkendheid. En bindt tegenwoordig een nieuw jong publiek aan zich. Bob Dylan is cool!

Pensioen

In 2011 schreef mijn oud Trouw-collega Lodewijk Dros na een concertbezoek een lang artikel over de vraag: wanneer is het tijd om te stoppen als je beroep geen pensioengerechtigde leeftijd kent? “Waarom zegt niemand: Bob, alsjeblieft, stop?”

Zijn conclusie na het in andere dagbladen als redelijk gerecenseerde concert: ‘Bob Dylan heeft nauwelijks nog noten op zijn zang. Wij, zijn publiek, vieren onze eigen herinneringen aan een voltooid verleden tijd en hebben daar flink voor betaald, het icoon is bij wijze van tegenprestatie in eigen persoon aanwezig en maakt geluid. Hij kreunt en jammert.’ Tot een beroepsverbod wilde Dros, die amper een liedje had herkend, niet gaan. Tijdens een discussie over onze uiteenlopende standpunten, was een waarschuwing bij de kaartaankoop het compromis: weet waaraan u begint, bereid u gedegen voor!

Kronieken

Het moment bepalen waarop het genoeg is, kan Dylan zelf wel. Dat had zomaar in 1987 kunnen zijn, nog voor er sprake was van welke Never Ending Tour ook. In zijn Kronieken beschrijft Dylan hoe hij aan het begin van dat jaar moedeloos thuis zat. Een door een ongeluk tot op het bot vermangelde hand in het gips.

‘Ik had een tournee van achttien maanden gedaan met Tom Petty and the Heartbreakers. Het zou mijn laatste zijn. Ik had geen voeling met wat voor inspiratie ook. Wat er in het begin ook geweest moge zijn, het was inmiddels helemaal verdwenen en verschrompeld. ( . . . ) Ik was wat ze noemen op m’n retour.’

Dylan schrijft dat hij geen moeite had met de gedachte te stoppen, hij vond het zelfs een prettig vooruitzicht. Tot hij in Locarno op het podium een paniekaanval kreeg en een mechanisme tevoorschijn toverde ‘om de duivel uit te drijven’ en ‘de energie uit 100 verschillende, compleet onvoorspelbare invalshoeken’ voelde komen.

Keerpunt

Eerder was er een ander magisch keerpunt toen Dylan met Grateful Dead aan het repeteren was. Hij voelde zich moedeloos en vertrok met de gedachte niet meer terug te keren. Tot hij onderweg in een cafeetje een jazzcombo hoorde spelen. Kijkend naar de ontspannen en met een natuurlijke kracht zingende zanger ging voor Dylan het licht aan.

‘Ik deed dat vroeger ook zo, besefte ik. Het was lang geleden en het ging automatisch. Ik had het van niemand geleerd. De techniek was zo elementair, zo simpel, en ik was haar vergeten. Het was alsof ik was vergeten hoe ik mijn gulp dicht moest doen.’

Hoewel zijn manager hem adviseerde een paar jaar vrij te nemen, wilde Dylan dat hij drie jaar achtereen optredens in dezelfde steden regelende. In die tijd moest het mogelijk zijn om een nieuw publiek aan te boren. Met een andere zangtechniek en een andere gitaarstijl die hij ooit had geleerd van de jazz- en bluesartiest Lonnie Johnson.

‘Zonder het precies te weten, voelde ik diep van binnen dat ik een nieuw genre had gecreëerd, een stijl die tot dan toe niet bestond en die ik geheel de mijne mocht noemen.’ En dan volgt een conclusie die haaks staat op de artiest die zich zoeven opgebrand voelde en amper nog kleine zalen vol kreeg: ‘In veel opzichten was mijn publiek over zijn hoogtepunt heen, met versleten reflexen. Ze kwamen om te staren, niet om te anticiperen.’

Antropoloog

In zijn beginjaren verdwijnt bij vrienden en kennissen regelmatig vinyl uit de platenkast. Voor Dylan is het de normaalste zaak van de wereld dat hij dat materiaal ongevraagd tot zich neemt. Hij is immers muzikaal antropoloog. In de Never Ending Tour brengt hij die roeping in de praktijk.

Als hij op 7 juni 1988 het podium van een half leeg Concord Pavilion betreedt, is alles anders. Weg grote band met blazers en achtergrondkoortjes, weg visuele opsmuk. Dylan treedt aan met gitaar en mondharmonica, samen met gitarist G.E. Smith, een bassist en een drummer. Een energiek combo dat elektrische sets afwisselt met akoestische. Van de dertien liedjes heeft Dylan er vier nog nooit live vertolkt. Na 71 optredens dat jaar zijn daaraan nog negen eerstelingen toegevoegd en heeft Dylan 87 verschillende liedjes gespeeld, waaronder 19 covers. Het is (weer) een keerpunt in zijn carrière.

Speellijsten

De elke avond sterk wisselende speellijsten, met daarin traditionals of (soms obscure) nummers van anderen verwerkt, vormen een van de kenmerken van de NET. Zozeer dat er op de samenstelling gegokt kan worden in de Never Ending Pool. Tegenwoordig is de speellijst van de tachtig plusser min of meer vast, met af en toe een verrassing.

Altijd worden nieuwe podia bezocht, kriskras door de VS en Europa, of Azië en Australië. Van stadjes in uithoeken, indianencasino’s, universiteiten, openluchttheaters, stierenvechtarena’s. 1990 begon met zijn langste show: een zes uur durend concert in New Haven met vier sets en 50 liedjes. Vier uur netto speeltijd. Vervolgens naar Sao Paulo, Rio de Janeiro, Parijs en Londen. Vijftien optredens in vier weken.

Kleine zalen

Commerciële efficiëntie heeft geen prioriteit. Dylan speelde in één week in vier verschillende Londense theaters. Hij verkiest meer avonden in kleine zalen boven één lucratief klusje in een immense hal. Zoals in 2015 drie keer Carré boven één keer Ziggo Dome.

Er was twee keer oponthoud. Eind mei 1997 werd Dylan in een ziekenhuis opgenomen vanwege een infectie aan het hart. Ofschoon hij vreesde Elvis te gaan zien, deed hij in augustus al weer 22 concerten. Tijdens de corona-stop was Bob bored.

Die ongedurigheid past in een ander kenmerk van de NET: de aankondiging van nieuwe concertdata als een tour nog bezig is. Elk jaar bestaat uit drie tot vijf etappes, die overigens door Dylan op zichzelf staande tours worden genoemd. In zijn optiek bestaat de Never Ending Tour niet, het is een begrip dat hem in 1989 door een journalist in de mond werd gelegd. “Er is niet zoiets als eeuwig. Heeft iemand ooit Henry Ford een Never Ending Car Builder genoemd?”

Arrangementen

Het meest opvallend is de wijze waarop hij met een begeleidingsband van wisselende samenstelling zijn liedjes benadert. Van de bijna 750 die hij er volgens bobdylan.com speelde, was weliswaar een deel slechts een of tweemaal te horen. Vele kregen tour na tour, soms avond na avond bewerkingen met nieuwe arrangementen en gewijzigde teksten.

Zijn bandleden hebben maar te volgen als de bard onverwacht een nieuw nummer inzet. Gitarist Charlie Sexton zei in 2016 dat bij zijn debuut in 1999 een speellijst circuleerde van 120 tot 130 liedjes. Bij zijn eerste vertrek in 2003 was dat aantal gegroeid tot rond de 225. “Dat aantal bleef groeien met het eigen nieuw materiaal of nieuwe covers die hij wilde spelen.” Hoeveel dat van bandleden vergt, verklaart Winston Watson. De drummer werd begin jaren negentig compleet in het diepe gegooid en voelde zich na vier jaar fysiek en emotioneel gesloopt.

Herschrijven

In combinatie met zijn wisselende stemmen en stemmingen, ligt vooral in het steeds herschrijven van zijn werk de kritiek van fans, die slechts komen voor oude ‘hits’ gespeeld op (akoestische) gitaar. Die Dylan bestaat niet meer. Sinds eind 2002 speelt hij keyboard en/of piano. Een gitaar neemt hij nog zelden ter hand. De hoofdmoot in de huidige Rough and Rowdy Ways Tour 2021-2024 bestaat uit recent werk.

Dylan verklaarde eens dat zijn beste werk niet op zijn platen moet worden gezocht, maar tijdens optredens. Hij is te ongedurig voor opnemen in de studio en mist er publiek. Op zijn platen staan schetsen, de liedjes moeten tijdens concerten tot leven komen. Het is geen zoektocht naar technische perfectie, maar naar het volmaakte gevoel. Voor de volgers is het daarom een zegen dat de meerderheid van de concerten als bootlegs of fanopnamen circuleren.

Mislukkingen

In die experimentele zoektocht leveren mislukkingen van de ene avond de parel voor de volgende op. Daarbij brengen de deze eeuw uitgebrachte albums een grotere diversiteit aan speelstijlen die op de podia verder wordt uitgebouwd. Folk, blues, (hard)rock, rock ‘n roll, country, bluegrass, gospel, ballads, jazz, rapp, croonen zelfs. Van elektrisch naar akoestisch, of een mix daarvan.

Daarbij neemt Dylan een diepe duik in het Great American Songbook, met honderden traditionals en covers van (ver uit) de vorige eeuw. Met al decennia lang een vijfmans begeleidingsband, inclusief multi-instrumentalist.

Wat hadden we niet allemaal gemist als Dylan de raad had opgevolgd van criticasters die zich niet in hem kunnen verplaatsen? Albums die tot het beste uit zijn catalogus behoren. En de concertreeks die is uitgegroeid tot een ongeëvenaard kunstproject, een oneindige muzikale caleidoscoop waarin zijn liedjes van alle kanten worden belicht.

Concerten

Volgens Olof’s Files, de onvolprezen website van de Zweedse Dylanist Olof Björner, speelde Dylan in zijn eerste 28 jaren als artiest 738 concerten. Met de aantekening dat nog altijd ‘nieuwe’ oude optredens ‘opduiken’. Met de Never Ending Tour worden daaraan tot en met de huidige Europese etappe 3162 concerten toegevoegd. Meer dan de grote stadionbespelers Bruce Springsteen, The Rolling Stones en U2 in die periode samen. Tien jaar geleden stelde schrijver Eric Jaffe een kaart samen over Dylan’s 1.007.416 mijl lange reis over de wereld langs 808 steden voor 2503 concerten. Hoe fragieler Dylan op het podium, des te langer die lijst wordt.

Dylan speelde met 25 verschillende bandleden, van wie bassist Tony Garnier sinds 1989 de constante factor is. Honderden gastartiesten vergezelden hem op de podia, die hij liefst afreist in een tourbus. Vaak is hij daar vanaf de achterzijde van het podium al ingestapt als het applaus nog niet is verstomd. Onderweg naar de volgende halte.

Generatiegenoten

Waarom als tachtigplusser de wereld over reizen, naast schilderen, kunstobjecten lassen, exposeren, schrijven, een whiskylabel beheren en zelfs drie jaar lang een eigen radioprogramma presenteren? Dylan ziet er niets bijzonders in. Hij beschouwt het als zijn werk. Speelde B.B. King op hoge leeftijd jaarlijks niet tweemaal zoveel concerten als hij? Zijn oudere generatiegenoten Willie Nelson (90) en Ramblin’ Jack Elliott (91) treden toch ook regelmatig op!

“Touren gaat over alles waar je het maar over wilt hebben”, zei Dylan in 2012 in Rolling Stone . “Is er iets vreemds aan touren? Aan het spelen van liveshows? Als dat zo is, vertel me dan wat het is. Willie [Nelson] speelt al jaren en niemand vraagt ​​hem ooit waarom hij nog steeds tourt. Kijk, je reist naar verschillende plaatsen en je komt dingen tegen die je misschien niet elke dag tegenkomt als je thuis blijft. En je mag muziek maken voor mensen – alle mensen, elke nationaliteit en in elk land. Vraag het aan een artiest of entertainer die dit doet, ze zullen je allemaal hetzelfde vertellen. Dat ze het leuk vinden om te doen en dat het veel voor mensen betekent. Het is net als elke ander soort werk, alleen anders.”

Of zoals Dylan zelf schrijft in het essay On The Road Again in zijn boek The Philosophy of Modern Song uit 2022: ‘Het mooie van touren is dat je nergens door wordt geremd. Zelfs niet door slecht nieuws. Je laat anderen genieten en houdt je verdriet voor jezelf.’