Van bootlegs tot Bootlegseries
Rob Velthuis
Begin jaren zeventig. Vrijwel wekelijks reed ik op mijn opgevoerde Zündapp met hoge tank, de zogenaamde klotenstoter, door toen nog landelijk weidegebied van Bathmen naar galerie Trog-art in Deventer. Voor wat daar aan beeldende kunst hing, had ik geen belangstelling. Het waren de bakken met tweedehands elpees en vooral de nieuwe bootlegs die een onweerstaanbare aantrekkingskracht hadden.
Van het met scholierenbaantjes verdiende geld gingen de kosten voor mengsmering en bier af, de rest werd geïnvesteerd in het zwarte goud, vinyl. In het ongeduld om in nieuwe muziek te investeren, werden grote verliezen geleden bij het inruilen van maanden daarvoor aangekochte albums. Later kwam de spijt over zoveel ‘verloren’ muziek, nog later volgde met de komst van de cd de inhaalslag.
Van die oude bootlegs zijn er nog een aantal op deze site te vinden. Voorzichtigheid bij de aanschaf ervan was geboden, vaak was de geluidskwaliteit van opgenomen concerten erbarmelijk. Jimmy, de uitbater van Trog-art die altijd de indruk wekte stoned te zijn, had een krakkemikkig plastic pick-upje voor een vage indruk.
Vergissing
Bob Dylan was al een van mijn helden. Toch heb ik destijds nooit een bootleg van hem aangeschaft. Ik had het idee dat concerten van de cryptische woordkunstenaar nooit zo opwindend konden zijn als die van The Rolling Stones, The Who, Led Zeppelin, Deep Purple of Joe Cocker. Muziek die in de weekeinden op feestjes in boerenschuren werd gedraaid.
Wat een vergissing! Dylan is de meester van de variatie, altijd anders dan de verwachting. Met zijn veranderende stem, de tot een paar jaar geleden elke avond wisselende speellijsten en de steeds nieuwe arrangementen waarin hij zijn nummers giet. Dan hebben we het niet eens over de stroom covers en traditionals die hij zich eigen maakte.
Belangstelling
Het eerste Dylan concert in Nederland, 1978 in de Kuip, was indrukwekkend. In 1984 was het in Ahoy’ minder en vervolgens sneeuwde mijn belangstelling voor muziek onder door journalistieke ambities. Latent bleef die echter aanwezig, tot ik in 2002 in Ahoy’ opnieuw een Dylan-concert bezocht. Dat was aan het eind van zijn bluegrass-periode, waarin hij nog volop elektrische en akoestische gitaar speelde. Die concerten worden door velen als zijn beste beschouwd. Ik was op slag verkocht.
Een jaar later had de akoestische sound plaatsgemaakt voor blues en rock, passend bij zijn rauwere stemgeluid. Naast mij in de voormalige Amsterdamse bierhal stond een fan op te snijden: alle door hem bezochte Dylan-concerten had hij op cd. Ja, dat Ahoy’-concert van een jaar eerder wilde hij me graag toezenden, ofschoon hij ‘Brussel’ beter vond. Volgens zijn vriend zou dat goed komen. De man was notaris, ‘betrouwbaar’ dus.
Een week lang liep ik tevergeefs naar de brievenbus. Toen was het tijd om actie te ondernemen en ontdekte ik op bobsboots.com trees, vines en trades waarmee verzamelaars elkaar met gebrande cdr’s bestookten. Anders dan in het analoge tijdperk van tapes en cassettes waren dat digitale één op één kopieën zonder kwaliteitsverlies. Er ging een wereld voor me open. Onze vijftienjarige huisgenoot Jelmer maakte een website waarmee ik de wereldwijde ruilmarkt op ging. Bij de naamgeving permitteerde ik me de dichterlijke vrijheid van Dylan: geïnspireerd door bobsboots.com doopte ik de mijne robsboots.nl.
Downloaden
Voor ruilen wordt deze marktkraam helaas (vrijwel) niet meer gebruikt. Het is gedaan met verwachtingsvol uitkijken naar pakketjes glanzende discs vanuit Nederland tot de VS, Azië en Australië toe. Tegenwoordig download je een concert soms een dag later al van torrentsites als dimeadozen of thetradersden Minder romantisch, maar het bespaart bakken tijd en portokosten. Het digitale tijdperk leidde wel tot de neergang van de bootleg industrie. Je bent wel gek om veertig euro neer te tellen voor een nieuwe Dylan of Rolling Stones van Crystal Cat of Rattlesnake, hoe verrassend goed de geluidskwaliteit daarvan doorgaans is. Een kopie is exact zo goed.
Van de commerciële bootleggers heeft de muziekindustrie weinig meer te vrezen. Dat concludeerde Clinton Heylin in 2003 in zijn met prachtige anekdotes doorspekte boek ‘BOOTLEG! The Rise & Fall of the Secret Recording Industry’ (ISBN 1-84449-151-X). Daarin beschrijft hij de historie van bootlegs: In 1525 werd William Tyndale verbrand vanwege het verspreiden van het illegaal in het Engels vertaalde Nieuwe Testament en rond 1600 was William Shakespeare de meest gebootlegde artiest.
Die snel uitdijende bootleg industrie begon in July 1969 met het door Trademark of Quality (TMOQ) uitgegeven album GWW, Great White Wonder. De twee ‘witte’ elpees hadden een blanco label en bevatten onder meer opnamen die Bob Dylan in zijn periode van isolement samen met The Band had gemaakt in de kelder van het huis Big Pink in West Saugerties.
Great White Wonder werd lovend gerecenseerd, waarom kwam hier geen officiële uitgave van? Maar ondanks de enorme vraag negeerde Columbia de snel groeiende illegale concurrentie van bootleggers aanvankelijk. Een deel van de befaamde basement tapes uit 1967 werd pas in 1975 officieel op dubbel elpee uitgebracht. In 2014 volgde The Bootleg Series, Vol. 11: The Basement Tapes Complete, met op 6 cd’s het overgrote deel van die opnames.
Verdienmodel
Sinds 1991 zijn er in de Bootleg Series van Dylan bijna meer schijfjes verschenen dan officiële platen, waarvan de eerste in 1962 uitkwam. Zo werden de gelaakte bootlegs zeker voor Columbia Records in een neergaande markt een nieuw verdienmodel. Dat zegt overigens vooral iets over het brede oeuvre van Dylan en de nonchalance waarmee hij hij soms zelfs meesterwerken op de plank liet liggen.
Bij Decca hadden ze de commerciële impact van met name concertregistraties sneller begrepen. Toen Live’r Than You’ll Ever Be, de tweede bootleg van TMOQ, als weergave van het Rolling Stones concert van 9 November 1969 in Oakland een succes werd, volgde in 1970 de commerciële evenknie Get Yer Ya-Ya’s Out!.
De sinds 2004 opgebouwde bootleg collectie op deze site is geïnspireerd op en gebouwd rond het werk van Bob Dylan en kwam tot stand tijdens een zoektocht naar zijn roots en de vele zijpaden. Dus het gaat over veel: traditionals, folk, blues, pop, rock, americana, roots, jazz en rap.
En ja, de onverminderd over de wereld toerende troubadour, bij wie het tijdens concerten en de recensies altijd gaat over zijn almaar veranderende (achteruitgaande) stem, werd toen hij volgens velen écht niet meer kon zingen ook nog crooner, in navolging van zijn idool Frank Sinatra. Dat werkte wonderwel. Dylan leerde omgaan met zijn toenemende vocale beperkingen en klinkt ondanks die beperkingen beter dan ooit. Luister hieronder waarom zijn concertreeksen tegenwoordig zo lovend worden ontvangen.
© Rob Velthuis 2019
Dat fascinerend fenomeen “bootleg” kan in zekere zin reeds worden gerelateerd aan de ideeën van de cultuurfilosoof Walter Benjamin, vooral gepubliceerd in zijn essay “Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit” (“Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid”). Dat verscheen in 1936 in het toenmalige “Zeitschrift für Sozialforschung”: een belangrijke wetenschappelijke publicatie die tussen 1932 en 1941 werd uitgegeven (nadat het in 1933 door de nazi’s verboden werd ook nog een tijdje vanuit Nederland en later in de V.S., waar uitgever en redacteuren in ballingschap de uitgave enige tijd voortzetten als orgaan van het door de nazi’s opgedoekte “Institut für Sozialforschung”. Hierin publiceerden ze baanbrekende studies op het gebied van politieke filosofie en culturele theorie.
Walter Benjamin besprak reeds in dat essay hoe de reproductie van kunstwerken, zoals muziek en film, de authenticiteit en de waarde ervan kan beïnvloeden. Hij stelt dat technische reproductie de mogelijkheid biedt om kunst toegankelijker te maken, maar tegelijkertijd ook de unieke ervaring en de “aura” van het originele werk kan aantasten.
In deze context kan men stellen dat bootlegs, als illegale reproducties van muziek, een voorbeeld zijn van hoe de toegankelijkheid van kunstwerken kan leiden tot een verschuiving in de waardering en consumptie ervan. Bootlegs maken muziek beschikbaar voor een breder publiek, maar ze ondermijnen ook de commerciële waarde en de controle van de artiesten over hun eigen werk. Benjamin’s ideeën over reproductie en authenticiteit bieden dus een theoretische basis om het fenomeen bootlegs te begrijpen.
Benjamin bespreekt hoe de reproductie van kunstwerken, zoals muziek en film, de authenticiteit en de waarde ervan kan beïnvloeden. Hij stelt dat technische reproductie de mogelijkheid biedt om kunst toegankelijker te maken, maar tegelijkertijd ook de unieke ervaring en de “aura” van het originele werk kan aantasten.
In deze context kan men stellen dat bootlegs, als illegale reproducties van muziek, een voorbeeld zijn van hoe de toegankelijkheid van kunstwerken kan leiden tot een verschuiving in de waardering en consumptie ervan. Bootlegs maken muziek beschikbaar voor een breder publiek, ofschoon ze ook de commerciële waarde van de originele versies ondermijnen en de controle van de artiesten over hun eigen werk aantasten.
Benjamin’s ideeën uit 1936 over reproductie en authenticiteit bieden dus een theoretische basis om het fenomeen bootlegs te begrijpen dat m.b.t. grammofoonplaten later in de jaren 60 de kop zou opsteken in met name de popmuziek.
Benjamin bespreekt hoe de reproductie van kunstwerken, zoals muziek en film, de authenticiteit en de waarde ervan kan beïnvloeden. Hij stelt dat technische reproductie de mogelijkheid biedt om kunst toegankelijker te maken, maar tegelijkertijd ook de unieke ervaring en de “aura” van het originele werk kan aantasten.
In deze context kan men stellen dat bootlegs, als illegale reproducties van muziek, een voorbeeld zijn van hoe de toegankelijkheid van kunstwerken kan leiden tot een verschuiving in de waardering en consumptie ervan.
Bootlegs maken enerzijds muziek beschikbaar voor een breder publiek, maar ze ondermijnen anderzijds ook de commerciële waarde en de controle van de artiesten over hun eigen werk.
Benjamin’s ideeën uit 1936 over reproductie en authenticiteit bieden dus een theoretische basis om het fenomeen bootleg te begrijpen, dat een belangrijke rol zou gaan spelen in het werk en de populariteit van diverse artiesten, onder wie allereerst Bob Dylan.
BOOTLEGGING EN BOB DYLAN
Bootlegging speelde een ingrijpende rol in zowel zijn carrière als in de manier waarop zijn muziek werd ontvangen en gewaardeerd door zowel fans als critici. Toen Dylan populair werd, trok hij vaak grote menigten en zijn optredens waren legendarisch. Zijn fans wilden niet alleen de studio-opnamen horen, maar ook die unieke, vaak onvoorspelbare uitvoeringen die Dylan live gaf. Hierdoor ontstond een markt voor bootlegs, waarin fans zelf opnames hadden gemaakt van zijn concerten.
De beschikbaarheid van bootlegs van zowel live-optredens als niet eerder uitgebrachte studio-opnamen bood Dylan zelf de ruimte om te gaan experimenteren met zijn muziek. Hij voelde zich minder gebonden aan de verwachtingen van studio-opnames en kon zich meer richten op improvisatie en spontane uitvoeringen.
De vele bootlegs van zijn werk droegen mede bij aan de mythe van Bob Dylan als een zogenaamd “ongrijpbare” artiest. Zijn live-optredens werden vaak als magisch en uniek ervaren, en de circulatie van opnames versterkte deze reputatie. Fans raakten gefascineerd door de variaties in zijn nummers, wat bijdroeg aan zijn status als een van de grootste singer-songwriters van zijn tijd.
Bootlegs maakten het in zekere zin ook mogelijk voor fans om dichter bij de artiest te komen. De opnames hielpen immers bij het creëren van een gevoel van gemeenschap onder fans, die vaak samenkwamen om deze zeldzame en ongepolijste uitvoeringen te delen, aan te horen en bespreken.
Hoewel het paradoxaal genoeg inbreuken op zijn auteursrecht betrof, droeg de populariteit van de bootlegs van Bob Dylans optredens en albums zelfs bij aan de vraag naar de geautoriseerde opnames: fans die de opnamen van live shows hadden gehoord, begeerden meer muziek van Dylan, met een stijging van de verkoop van zijn “officiële” albums .
De bootlegs van zijn werk hielpen ook bij het vestigen van Dylan als een invloedrijke figuur binnen de muziekcultuur. Zijn nummers werden vaak gecoverd en zijn stijl inspireerde talloze andere artiesten, wat de circulatie van bootlegs vervolgens nog verder bevorderde.
Uiteindelijk leidde de populariteit van bootlegs tot een grotere erkenning van het belang van live muziek en het vastleggen ervan. In latere jaren begon Dylan zelf met het uitbrengen van officiële live-albums en collecties, zoals de reeks die werd getiteld “Bootleg Series”: een collectie van eerder ongepubliceerde opnamen en live-uitvoeringen, waarvan de titel ook een acceptatie impliceerde van het fenomeen.
Dat fenomeen bootleg heeft dan ook een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van Bob Dylan als artiest. Het heeft niet alleen bijgedragen aan zijn creativiteit en de manier waarop hij zijn muziek uitvoerde, maar ook aan zijn populariteit en de manier waarop fans met zijn werk omgingen. Hoewel bootlegs ongeautoriseerd waren, kan niet worden ontkend dat ze enorm hebben bijgedragen aan de legende van Dylan en zijn blijvende impact op de muziekwereld.
BOOTLEGGING EN THE BEATLES
The Beatles kregen reeds eerder dan Bob Dylan met het fenomeen te maken. Het zou eveneens invloed hebben op de ontwikkeling van hun werk en hun populariteit. Bootlegs hebben een interessante rol gespeeld in de geschiedenis van The Beatles, vooral in de vroege jaren van hun carrière en in de periode na hun uiteenvallen, eind 1970.
Op 1 januari 1962 deden The Beatles een auditie bij Decca Records. Deze auditie resulteerde in een afwijzing. De platenmaatschappij meende dat “gitaargroepjes op hun retour waren” en geen toekomst voor The Beatles te verwachten in de showbusiness… Desondanks kreeg manager Brian Epstein een kopie van de geluidsband mee. Die gebruikte hij later om andere platenmaatschappijen te overtuigen van het potentieel van de band. Na de afwijzing door Decca, deed The Beatles op 6 juni 1962 een succesvolle auditie bij George Martin van Parlophone, een label van het EMI-concern. Dit leidde tot hun eerste platencontract. De demo’s die eerder tijdens de Decca-sessies waren opgenomen en te licht waren bevonden, bleken juist van cruciaal belang voor het aantrekken van de aandacht van Parlophone. Dat resulteerde uiteindelijk in hun legendarische doorbraak en de daarop uitbrekende “Beatlemania”.
Bij Parlophone, waar The Beatles hun eerste platen uitbrachten, was de aanpak echter vooral gericht op commerciële successen en het meegaan met de populaire muziektrends van die tijd. Producer George Martin speelde een cruciale rol in het vormgeven van hun geluid, maar de bandleden zelf hadden echter onvoldoende controle over hun artistieke richting.
De bootlegs van The Beatles, vooral die van hun vroege optredens en studio-sessies, hebben bijgedragen aan hun legendarische faam. Fans waren gefascineerd door deze ongepolijste opnames: die toonden vaak een andere kant van de band dan de officiële releases. Deze opnames voedden de mystiek rondom de band en versterkten hun populariteit, zelfs na hun uit elkaar gaan in 1970.
In 1968 richtten The Beatles wel hun eigen platenmaatschappij op, Apple Records. Deze stap gaf hen de volledige controle over hun eigen muziek en de manier waarop deze werd uitgebracht: onder hun eigen voorwaarden en geheel en al zonder ook maar enige concessie te hoeven doen of te worden gemanipuleerd in de artistieke inhoud omwille van speculaties over verkoopcijfers. Met hun eigen label Apple konden ze experimenteren met nieuwe geluiden en artiesten, en hun creatieve vrijheid verder ontwikkelen vergroten.
De oprichting Apple Records had een diepgaande invloed op het werk van The Beatles, waardoor ze hun creatieve vrijheid konden verkennen en onbekend materiaal konden uitbrengen, wat een belangrijke verandering in hun aanpak mankeerde: van commerciële druk naar artistieke vrijheid. Die vrijheid resulteerde in enkele van de meest iconische albums in de muziekgeschiedenis, juist dankzij hun verworven vrijheid te experimenteren met verschillende muziekstijlen en samen te werken met andere artiesten die ze interessant vonden.
Dit leidde tot een diverser en vaak meer avant-gardistisch geluid in hun latere albums, zoals “Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band” en “The White Album”. De focus verschoof van commerciële hits naar artistieke expressie en innovatie.
De bandleden hebben in de jaren na hun splitsing verschillende archieven doorzocht, wat leidde tot de release van de “Anthology”-series in de jaren ’90. Deze series bevatten veel ongepubliceerde opnames, demo’s en live-uitvoeringen die fans een nieuw inzicht gaven in hun creatieve ontwikkeling.
Met name Paul McCatney beseft het belang van het behoud van hun muziek, inclusief de bootlegs, en het alsnog zelf uitbrengen van ongepubliceerde opnamen. Dit leidde tot de release van de “Anthology”-series in de jaren ’90: die bevatte veel bootleg-materiaal en trok zelfs een nieuwe generatie fans aan.
BOOTLEGGING EN PINK FLOYD
In 1986 zag de band Pink Floyd zich geconfonteerd met een bootleg-almum getiteld “The Dark Side of the Moo”. Dit betrof een onofficieel verzamelalbum uit 1986 met vroegere opnames van de groep. Deze bootleg was opmerkelijk, omdat die namelijk tracks bevatte die destijds niet beschikbaar waren op albums die in de Verenigde Staten werden uitgebracht. De geluidskwaliteit van meerdere opnamen op deze bootleg verschilde van de gepolijste producties op de officiële albums. Dit kan luisteraars een rauwer, experimenteler gevoel geven, wat de ontwikkeling van de band in die periode toont.
De titel ervan is een speelse parodie op Pink Floyds beroemdste album, “The Dark Side of the Moon”. Ook verwijst die naar de cover van hun eerdere album, “Atom Heart Mother”, met daarop een foto van een koe.
In tegenstelling tot vele bootlegs, die doorgaans eerder ongehoord materiaal bevatten, bestond “The Dark Side of the Moo” uit opnamen die minstens één eerdere commerciële release hadden gehad, doch vaak in een ander arrangement. Dit maakt het enigszins uniek in de bootlegmarkt.
Deze onder fans en verzamelaars zeer populaire bootleg bevat bijvoorbeeld proto-versies van nummers die pas later op officiële albums zouden verschijnen, evenals enkele nummers die niet op studioalbums zijn uitgebracht. Een opvallend voorbeeld is “Point Me at the Sky”: een zeldzame vondst blijft voor verzamelaars. Daarnaast zijn er verwijzingen naar niet-uitgebrachte werken uit die tijd, zoals een stuk dat bekendstaat als “The Violent Sequence”. Dat werd wel live uitgevoerd, maar nooit officieel op een album uitgebracht (de band werkte herhaaldelijk aan projecten die tijdens optredens werden ontwikkeld en oorspronkelijk bedoeld waren later op een album te worden uitgebracht, doch uiteindelijk afgebroken werden en onvoltooid bleven, of waarbij van uitgave toch maar werd afgezien. Een dergelijke “miskraam” betrof onder meer een thematisch optreden in Paradiso in Amsterdam. Daar werd weliswaar de uitgave van het album werd aangekondigd, dat desalniettemin nimmer kwam.
Hoewel sommige nummers op “The Dark Side of the Moo” inmiddels breder verkrijgbaar waren, warem andere, zoals “Point Me at the Sky”, nog niet uitgebracht op een officieel studioalbum. Dit aspect draagt bij aan de aantrekkingskracht van de compilatie voor verzamelaars en toegewijde fans van Pink Floyd.
Dit verzamelobject voor fans van Pink Floyd biedt het een glimp van hun vroege werk en de evolutie van hun geluid.
Het gebruikte materiaal voor “The Dark Side of the Moo” betreft moeilijk te traceren opnamen uit de beginjaren van Pink Floyd, met name eind jaren 60 en begin jaren 70.
De compilatie bevat nummers die zijn opgenomen vóór de release van hun iconische album getiteld “The Dark Side of the Moon”, dat werd opgenomen in 1972/1973. Deze bootleg geeft een indruk van die aan dat album voorafgaande experimentele fase van de band, waarna hun verdere ontwikkeling later zou leiden tot hun doorbraak.
Deze bootleg “The Dark Side of the Moo” heeft geen specifiek thematisch concept zoals de officiële albums van Pink Floyd, met name “The Dark Side of the Moon”, dat thema’s als psychische aandoeningen, existentialisme en de menselijke ervaring onderzoekt. In plaats daarvan dient deze compilatie als een verzameling vroege opnames die de experimentele fase van de band benadrukken voordat ze mainstream succes behaalden.
Ondanks dat gebrek van een samenhangend thema, betreft het een interessante compilatie van Pink Floyds vroege werk, vol met trivia en enkele voor toegewijde fans begerenswaardige, niet-identieke versies van hun bekende nummers.
Gepubliceerde reacties van Pink Floyd-leden die specifiek die bootleg “The Dark Side of the Moo” aankaarten zijn niet bekend. De bandleden hebben echter wel generaliserend gemengde gevoelens geuit over bootlegs in het algemeen, waarbij ze vaak het bestaan ervan erkennen en tegelijkertijd het belang van juist de officiële releases benadrukken. David Gilmour waardeerde enerzijds het enthousiasme van fans, maar vestigde anderzijds ook de aandacht op het feit dat bootlegs soms een verkeerd beeld kunnen geven van het werk van de band.